TÜRK SİYASET DÜŞÜNCESİNDE DEĞİŞİM VE SÜREKLİLİK: TANZİMAT DÖNEMİ AYDINLARININ ADALET VE ZULÜM ANLAYIŞI

Yıl 2020, Sayı: 50, 357 - 373, 21.12.2020

Nergiz Aydoğdu

https://doi.org/10.21563/sutad.860973

Öz

Tanzimat döneminde Yeni Osmanlılar olarak adlandırılan muhalif aydınların söylemleri “Osmanlı idaresinin zulmüne son vermek ve adaleti tesis etmek” ilkelerine dayanmaktadır. Ali Suavi, Ziya Paşa ve Namık Kemal’in liderliğini yaptığı grubun Osmanlı hükümetine dair ileri sürdükleri eleştiriler, hükümetin istibdadı, vatandaşların hürriyetlerinin kısıtlanması ve halkın kötü idareden dolayı sosyal ve ekonomik olarak düşkün bir hale mahkûm edilmiş olmasına yöneliktir. Yeni Osmanlıların idareyi işgal eden ehliyetsiz memurlara ve onların zulmüne karşı başlattıkları muhalefet, Türk düşünce tarihinde demokratik düşünce hareketinin başlangıcı olarak kabul edilir.
Yeni Osmanlılar, İslam inancının sosyal ve kültürel özellikleri ile şekillenmiş bir toplumda, benimsemiş oldukları görüşleri, batı düşüncesinin kavramları ile ifade etmek yerine İslam düşünce ve kültüründen aldıkları kavramlarla açıklamaya ve anlaşılır kılmaya çalışmışlardır. Bu süreçte sözü edilen genç aydınlar, klasik İslam siyaset teorisinin kavramları çerçevesinde görüşlerini temellendirmeyi tercih etmişlerdir. Bu bakımdan söz konusu muhalif aydınlar, klasik İslam siyaset anlayışında iktidarın meşruiyeti için zorunlu görülen adalet ilkesini söylemlerine taşımışlardır. Yeni Osmanlıların muhalefetinde “adaletin tesisi ve zulme karşı mücadele” merkezi bir rol oynamaktadır.
Türk siyasal düşüncesi ve kavramlarının modernleşme tarihi süresince süreklilik ve değişimine dikkat çekmeyi amaçlayan bu çalışma, Tanzimat döneminde muhalif aydınların metinleri üzerinden bir okuma yapmayı ve “adalet” ve “zulüm” kavramlarının dönüşen muhteva ve kullanım özelliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yeni Osmanlılar, Modernleşme, Adalet kavramı, Zulüm kavramı,, Usul-i meşveret

Kaynakça

• Akyıldız, A. (2012). Osmanlı bürokrasisi ve modernleşme. İstanbul: İletişim Yay.
• Beydilli, K. (2007), Nizam-ı cedid. İslâm ansiklopedisi (C. 33, s. 175-178) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Bilgili A. S. & Öztaşkın, B. Ö. (2007). Osmanlılarda zulmün men’i. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, 16, 426-441.
• Çadırcı, M. (2006). Tanzimat’ın uygulanması ve karşılaşılan güçlükler, H. İnalcık&M. Seyitdanlıoğlu (Ed.), Tanzimat, Değişim sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde (s. 133-140) Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Çadırcı, M. (2017). Tanzimat sürecinde Türkiye: Ülke yönetimi. Ankara: İmge Yayınevi.
• Çalışır, F. (2011). Declıne of a “myth”: perspectıves on the Ottoman “decline”. The History School, 9, 37-60.
• Çelik, H. (1994). Ali Suavi ve dönemi. İstanbul: İletişim Yay.
• Çınar, A. O. (1992). Es-Seyyid Mehmed Emin Behic Efendi’nin Sevanihü’l-Levayih’i ve değerlendirmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Davison, R. (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda reform. (O. Akınhay, Çev.), İstanbul: Papirüs Yay.
• Davison, R. (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nda geleneksel reformdan modern reforma geçiş Sultan III. Selim ve Sultan II. Mahmud dönemleri. Türkler (7, s. 609-628). Ankara: Yeni Türkiye Yay..
• Engelhardt. (1999). Tanzimat ve Türkiye. (A. Reşad, Çev.), İstanbul: Kaknüs Yay.
• Fodor, P. (1986). State and society, crisis and reform, in 15th-17th Century Ottoman mirror for princes. Acta Orientala Academiae Scientiarum Hung., 15 (2-3), 217-240.
• Gencer, B. (2008). Son Osmanlı düşüncesinde adalet. Muhafazakâr Düşünce, 4 (15), 121-146.
• Göriceli Koçi Bey. (1303). Koçi Bey risalesi. Kostantiniyye: Matbaa-i Ebüzziya.
• Hasan Kafi Akhisarî. (1331). Usulü’l-hikem fî nizami’l-alem ve tercümesi, (Şerif Ahmed Reşid Paşa, Çev.). Hicaz: Hicaz Vilayeti Matbaası.
• Howard, D. (2011). Osmanlı nasihatname türleri ve mit. V. Aksan&D. Goffman (Ed.), Erken modern Osmanlılar içinde (s. 185-222). İstanbul: Timaş Yay.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. (1982). Son sadrazamlar, I, İstanbul: Dergâh Yay.
• İnalcık, H. (1969). Suleiman the lawgiver and Ottoman law. Archivum Ottomanicum, 1, 105-138.
• İnalcık, H. (2005). Osmanlı’da devlet, hukuk, adalet. İstanbul: Eren Yay. İpşirli, M. (1999). Islahat. İslâm ansiklopedisi (C. 19, s. 170-174) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• İstanbul’dan diğer mektup, Hürriyet, No: 21, s. 6-8.
• İstanbul’dan Mektup. (1868). Hürriyet, 5, 3-4.
• Lambton, A. K. (1988). Changing concepts of justice and injustice. Studia Islamica, 68, 27-60.
• Mardin, Ş. (1996). Yeni Osmanlı düşüncesinin doğuşu. İstanbul: İletişim Yay.
• Mardin, Ş. (2006). Tanzimat Fermanı’nın manası, yeni bir izah denemesi. H. İnalcık&M. Seyitdanlıoğlu (Ed.), Tanzimat, değişim sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde (s. 91-106) Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Moaz, M. (2006). Tanzimat’ın ilk yıllarında Modernleşme hareketinin Suriye siyaseti ve toplumu üzerindeki etkisi, H. İnalcık&M. Seyitdanlıoğlu (Ed.), Tanzimat, değişim sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde (s. 169-185). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Mumcu, A. (1985). Osmanlı hukukunda zulüm kavramı. Ankara: Birey ve Toplum Yay.
• Murphey, R. (1999). Westernisation in the eighteenth century Ottoman Empire: How far, how fast?. Byzantine and Modern Greek Studies, 23, 116-139.
• Mustafa Kesbî. (2002). İbretnümâ-yı devlet. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Namık Kemal& Ziya Paşa. (1868). Avrupa şarkın asayişini ister. Hürriyet, 24, s. 5-8.
• Namık Kemal. (1868). Devlet-i Aliye’yi bulunduğu hâl-i haternâkden halâsın esbâbı. Hürriyet, 9, 1-3.
• Namık Kemal. (1868). Hasta Adam. Hürriyet, 24, 1-2.
• Namık Kemal. (1868). Memurîne dair makale. Hürriyet, 19, 1-7.
• Namık Kemal. (1868). Usul-i meşverete dair mektupların beşincisi. Hürriyet, 17, 6-8.
• Namık Kemal. (1868). Yeni Osmanlılar ile Bâb-ı âli. Hürriyet, 3, 1-3.
• Namık Kemal.(2018). Sürgünde muhalefet Namık Kemal’in Hürriyet gazetesi. A. E. Topal (Haz.) İstanbul: Vakıfbank Kültür Yay.
• Namık Kemal. (2019). Osmanlı modernleşmesinin meseleleri bütün makaleleri I, N. Y. Aydoğdu&İ. Kara (Haz.), İstanbul: Dergâh Yay.
• Namık Kemal-Ziya Paşa (1868). el-Hakku Ya´lû velâ yulâ aleyh. Hürriyet, 1, 2-4.
• Namık Kemal-Ziya Paşa (1868). İstikraz-ı cedid üzerine yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin mütalaatı” Hürriyet, 22, 1-7.
• Ortaylı, İ. (2001). İmparatorluğun en uzun yüzyılı. İstanbul: İletişim Yay.
• Öz, M. (1997). Osmanlı’da çözülme ve gelenekçi yorumcuları. İstanbul: Dergâh Yay.
• Özvar, E. (1999). Osmanlı tarihini dönemlendirme meselesi ve Osmanlı nasihat literatürü, Divan İlmî Araştırmalar, 4 (7), 135-151.
• Reinkowski, M. (2017). Düzenin şeyleri, Tanzimat’ın kelimeleri (Ç. C. Dikmen, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Sariyannis, M. (2015). Ottoman political thoughtup to the Tanzimat: A concise history, Foundation for Research and Technology-Hellas, Institute for Mediterranean Studies (e-book) Erişim Adresi: http://ottpol.ims.forth.gr/sites/default/files/ottoman_political_thought_up_to_the_tanzimat_a_concise_history_0.pdf
• Savaş, A. İ. (1999). Layiha geleneği içinde XVIII. yüzyıl Osmanlı ıslahat projelerindeki tespit ve teklifler. Bilig, 9, 87-114.
• Şehid Ali Paşa (1328). Talimat-ı Şehid Ali Paşa. TOEM, 1 (3), 140-141.
• Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. (1976-1981). Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Müri’t-Tevârih, M. Aktepe (Haz.), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı devletinin saray teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Velidedeoğlu, H. V. (1999). Kanunlaştırma hareketleri ve tanzimat. Tanzimat 1 içinde (s. 139-209) Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• Yeşil, F. (2016). İhtilaller Çağında Osmanlı Ordusu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Yıldız, Y. (2015). Ali Suavi. S. H. Bolay (Ed.), Tanzimat’tan günümüze Türk düşüncesi içinde (238-262). Ankara: Nobel Yay.
• Yılmaz, H. (2003). Osmanlı tarihçilinde Tanzimat öncesi siyaset düşüncesine yaklaşımlar. Literatür Dergisi, I (2), 231-298.
• Yılmaz, H. (2008). Osmanlı siyaset ve hukuk düşüncesi geleneğinde anayasacılık. H. Eren&G. Doğan (Ed.), Yüzüncü yılında İkinci Meşrutiyet: Milletlerarası kongre tebliğleri içinde (s. 381-404). İstanbul: IRCICA Yay.
• Ziya Paşa. (1869). Hatıra zeyli. Hürriyet, 41, 5-8.
• Ziya Paşa. (1869). Hatıra-ı sâniye. Hürriyet, 36, 6-8.
• Ziya Paşa. (1869). Hatıranın Zeyli. Hürriyet, 34, 1-3.
• Ziya Paşa. (1869). Karınca kanatlandı. Hürriyet, 35, 1-4.
• Ziya Paşa. (1869). Sultan Abdülaziz Han -Ziya Bey-Ali Paşa. Hürriyet, 68, 1-7.
• Zürcher, E. J. (2000). Modernleşen Türkiyenin Tarihi. (Y. S. Gönen, Çev.), İstanbul: İletişim Yay.