İMAM EŞ’ARÎ’NİN KELAMINDA MARİFETULLAH

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 7, 187 - 213, 15.12.2017

Mehmet Şaşa

Öz

Kendisinden sonraki âlimleri
hem metodolojisi hem de düşünceleri ile etkilemiş ve böylece itikadî bir ekolün
kurucusu olarak kabul edilmiş olan Eş’arî’nin, kelamî konulardaki fikirleri,
araştırmacılar tarafından ciddiye alınmış ve çalışılmıştır. Yaptığımız
araştırmalar neticesinde onun marifetullah hususundaki yaklaşımına ve
düşüncelerine özgü bir çalışmanın henüz yapılmadığını tespit ettik. Bunun
üzerine onun ilgili konu hakkındaki düşüncelerini, bilimsel bir araştırma
disiplini içerisinde ortaya koyan ve bu boşluğu doldurabilecek bir çalışma
yapmaya gayret ettik. Bu çalışmada Eş’arî’nin bize kadar ulaşmış eserleri
öncelikle incelenmiştir. Ayrıca İbn Fûrek gibi onun fikirlerini nakleden önemli
müelliflerin eserleri tetkik edilmiştir. Bunun neticesinde de onun, zatı
açısından Allah’ın bilinemeyeceğini, ancak ulûhiyeti açısından ise varlığı,
birliği, sıfatları ve fiilleri açısından bilinebileceğini ifade ettiğine ulaşılmıştır.
Aynı zamanda o, marifetullah konusunda taklidin câiz olmadığını, Allah’a dair
bilginin akıl yürütme ile elde edebileceğini beyan etmiştir. Hatta bazı
kaynaklarda aktarılanın aksine o, marifetullah konusunda temel faktör olarak
aklı kabul ederek, en aktif rolü ona biçmiştir. Ancak marifetullahın vücubiyet
kaynağının akıl mı yoksa nakil mi olduğu hususunda net bir söylemde bulunmadığı
görülmüştür. Dolayısıyla onun eserleri baz alındığında, ilahî mesaj ulaşmayan
kimsenin ahiretteki durumunun ne olduğu hususundaki görüşüne doğrudan
rastlanılamamıştır. 

Anahtar Kelimeler

Eş’arî, marifetullah, akıl, nakil

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan, “Eş’arî”, DİA, (I-XLIV), Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 2000, XI, ss. 444-447. Alusî, Rûhu’l-meânî fî tefsiri Kur’ani’l-Azîm ve’s-seb’u’l-mesânî, (I-XVI), thk. Ali Abdülbârî Atiyye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1415. Amasî, Amasî, Şeyhzâde Abdurrahîm b. Ali, Nazmu’l-Ferâid ve Cem’u’l-Fevâid, II. Baskı, Kâhire 1317. Âmidî, Ali b. Muhammed Seyfuddin, Ebkâru’l-efkâr fî Usûlu’d-din, (I-V), II. Baskı, Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, Kâhire 2004. Âmidî, Ali b. Muhammed Seyfuddin, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, (I-IV), Dâru’s-Samii, Suud-i Arabîstan 2003, I, 120-123. Aydın, Hüseyin, “İbn Teymiye’de Allah Tasavvuru-Eleştirel Bir Yaklaşım-”, Kelam Araştırmaları, 4 (2), (2006), ss. 36-86. Bağçeci, Gazalî, Hüccetu’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-İktisâd fî’l-itikâd, Dâru’l-Hikme, Dımeşk 1415/1994. Muhittin, Allah’ı Bilmek, Etüt Ofset yay., Kayseri trs.. Bağdadî, Ebû Mansûr Abdilkâhir b. Tâhir et-Temimî, Usûlu’d-dîn, İstanbul 1346/1928. Bakıllanî, el-Kadı Ebu Bekir Muhammed, Kitâbu’t-temhîd, el-Mektebetu’ş-Şarkiyye, Beyrut 1957. Bakır, Abdülkahir, “Basra”, DİA, (I-XLIV), Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 1992, V, ss. 108-111. Beyâzîzâde, Ahmed Efendi, İşârâtu’l-merâm min ibârâti’l-İmam Ebî Hanife en-Nu’man fî usûli’d-din, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1428/2007. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmet b. Hüseyin, Kitabu’l-esma ve’s-sıfat, Beyrut ts.. Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Şerhu’l-mevâkıf, (I-VIII), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1419/1998, I, 295-297; Muhammed Abduh, Risâletu’t-tevhîd, Kâhire 2000. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebû Meâlî Abdu’l-Melik b. Abdillâh Yûsuf, Akîdetu’n-nizâmiyye fî erkâni’l-islâmiyye, thk. M. Zâhid el-Kevserî, Kâhire 1412/1992. Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed İmamu’l-Harameyn, eş-Şâmil fî usûli’d-din, thk. Ali Sâmi el-Yenşâr-Faysal Bedîr –Seyyid Muhammed Muhtâr, Dâru’l-Meârif, İskenderiyye 1969. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebû Meâlî Abdu’l-Melik b. Abdillâh Yûsuf, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, (I-II), thk. Abu’l-Azîm Dîb, Katar 1399. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebû Meâlî Abdu’l-Melik b. Abdillâh Yûsuf, el-Burhân fî usûli’l-fıkh, (I-II), I. Baskı, thk. Abu’l-Azîm Dîb, Katar 1399. Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebû’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdillah b. Yûsuf, Kitâbu’l-irşâd ilâ kavâtii’l-edilleti fî usûli’l-i’tikâd, thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ-Ali Abdulmun’îm Abdulhamîd, Mektebetu’l-Hancı, Mısır 1329/1950. Çubukçu, İbrahim Agah, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yay., No: 137, Ankara 1977. Ebû Eşbâl, Ahmed b. Sâlim el-Mısrî, Ta’likâtu’l-Müfîd alâ Risâleti ala menheci’l-Eşâirati fî’l-Akîde, III. Baskı, Dâru’t-Te’sîl, Mısır 1429/2008. el-Fuheyd, Abdurrahman, Zâhid el-Kevserî ve Onun İtikadî Görüşleri, Suudî Arabistan 1423. Eş’arî, Ebû Hasan Ali b. İsmaîl eş-Şâfiî, Risâletu istihsânu’l-havd fî ilmi’l-kelam, Dâru’l-Meşârik, Beyrut 1415/1995. Eş’arî, Ebû Hasan Ali b. İsmâil, Kitâbu’l-luma’ fi’r-reddi alâ ehli’z-zeyğ ve’l-bid’a, Mısr 1955. Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-iktisâd fî’l-itikâd, Dâru’l-Hikme, Dımeşk 1415/1994. Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, (I-IV), thk. Hanza b. Züheyr Hâfız, y.y. ts.. Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Mîzânu’l-amel, thk. Süleyman Dünya, Dâru’l-Meârif, Kâhire 1964. Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Ravzatu’t-tâlibîn, (Mecmûatu’r-resâil içinde), thk. İbrahim Emir Muhammed, el-Mektebetu’t-Tevfikiyye, Kahire ts.. Gazalî, Ebû Hâmid Muhammed b.Muhammed, Tehâfutu’l-felâsife, thk. Süleyman Dünyâ, Dâru’l-Meârif, Kâhire 1392/1972. İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed, el-Mücerred fî makâlâtı Ebî Hasan el-Eş’arî, thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih, Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kâhire 2005. Îcî, Ebu’l-Fazl Adududdin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilğaffar, el-Mevakıf fî ilmi’l-Kelam, Beyrut, ts.. İsferâinî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyizi firaki’n-nâciyeti ani’l-firaki’l-hâlikîn, thk. Kemal Yûsuf Hût, Beyût 1403/1983. İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelam, (Haz. Sabri Hizmetli), Umran yay., Ankara 1981. Keskin, Halife, “Eş’arî’nin Allah’ın Varlığı ve Sıfatları Hakkında Kullandığı Bazı Argümanların Değerlendirilmesi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 3, sy. 2, Temmuz-Aralık 2003, ss. 1-16. Nadim Macit, Kur’an’ın İnsan Biçimci Dili, Pezdevî, Ebû Yusr Muhammed, Usûlu’d-din, thk. Hans Bîter Lens, Kâhire 1424/2003. Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, el-Muhassal, I. Baskı, y.y. ts.. Razî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, Mefâtihu’l-ğayb, (I-XXXII), Dâru’l-Fikr, y.y. 1401/1981. Sâlimî, Ebu’ş-Şekûr Muhammed b. Abdu’s-Saîd b. Şuayb el-Kebşî, et-Temhîd, y.y. ts.. Şaşa, Mehmet, Kelam ve Tasavvuf Açısından Marifetullah, (Yayımlanmamış doktora tezi), Erzurum 2017. Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebî Bekr Ahmed, el-Milel ve’n-nihal, (I-II), Dâru’l-Marife, Beyrut 1414/1993. Tehânevî, Muhammed Ali, Mevsûatu keşşâfi istılâhâti’l-funûn ve’l-ulûm, thk. Al Dehrûc, Beyrut 1996. Topaloğlu, Bekir, İslâm Kelamcılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı-İsbat-ı Vâcib, Ankara 1995, s.75. Yavuz, Yusuf Şevki, “İlham”, DİA, (I-XLIV), Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 2000, XXII, ss. 98-100. Yavuz, Yusuf Şevki, İslâm Akâidi’nin Üç Şahsiyeti, İstanbul 1989.