Ulrika Mårtensson, Abdulkader I. Tayob ve Göran Larsson’un İbn Cerîr et-Taberî’nin Târîh’ini Farklı Okuma Denemeleri

Yıl 2021, Sayı: 16, 125 - 159, 30.06.2021

Yaşar Çolak

https://doi.org/10.18498/amailad.891518

Öz

Batı ilim dünyasında İslâm tarihyazıcılığının karakterini anlamamızı kolaylaştıracak ilmî çalışmaların nicelik ve nitelik itibarıyla ciddi bir seviye kazandığını söyleyebiliriz. İlk başlarda tarihsel eleştirel yöntemle yürütülen bu araştırmalarda tartışmaların odak noktasını, İslâm tarihinin erken dönemiyle ilgili tarihî kaynakların güvenilirliği konusu teşkil ederken, son zamanlarda klasik tarih kaynaklarında yer alan rivâyetlerin sıhhati ve tarihlendirilmesinden ziyade, modern veya post-modern teorilerden hareketle haberlerin kompoze ediliş şekli ile bununla iletilmek istenen mesaja ağırlık veren edebî eleştirel yaklaşımlar öne çıkmaya başlamıştır. Ulrika Mårtensson, Abdulkader I. Tayob ve Göran Larsson’un İbn Cerîr et-Taberî’nin tarihyazıcılığı üzerine yaptıkları çalışmalar, bu türden bir çabayı temsil etmektedir. Batı ilim geleneği içinde yetişmiş her üç araştırmacının göze çarpan müşterek özelliği, Ortaçağ İslâm tarihyazıcılığının modern tarih kuramları üzerinden okunup okunamayacağını sınamak istemeleri, spesifik olarak da Taberî’nin Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk adlı eserinin literatür değeri ile tarihte vuku bulan olaylara ilişkin bize ne söyleyebileceğini ortaya koyma amacını taşımalarıdır.

Taberî gerek İslâm dünyasında gerekse Batı ilim çevrelerinde yoğun ilgi gösterilen Müslüman tarihçilerden biridir. Batı’da geçen asrın ikinci yarısından itibaren gerçekleştirilen çalışmalarda onun tarihçiliğinin salt haber arşivciliğine indirgenemeyeceği, bunu aşan bir değere sahip olduğu görüşü savunulmaya başlamıştır. Mårtensson, çağdaş Fransız tarihçi ve düşünür Michel de Certeau’nun söylem teorisinden hareketle, bir Ortaçağ Müslüman tarihçisi Taberî’nin tarihsel bilgi kuramı, ve bununla uyumlu bir referanslar sistemi ve bir toplum teorisine sahip olduğunu, tarihsel haber formlarını yaşadığı dönemin tartışmalı dinî, siyasî, iktisadî ve sosyal meselelerini yorumlama aracı olarak kullandığını, dolayısıyla eserinin bir derlemeden çok daha fazla değer taşıdığını ileri sürmüştür. Sosyal ve beşerî bilim perspektifini tarih araştırmalarına taşımaya çalışan Mårtensson, Taberî ve çağdaşı tarihçilerin sergilediği tarih yazıcılığını salt haber arşivciliği olarak görmek yerine, yaşadıkları devrin siyasî, sosyal ve iktisadî olaylarını okuma ve yorumlama faaliyeti olarak değerlendirmenin daha isabetli olacağı görüşündedir. Mårtensson’un bu çabasının, Ortaçağ İslâm tarihçiliğinin karmaşık yapısını çözümleme ve bu yolla yeni anlam katmanlarını ortaya çıkarma noktasında önemli olduğu söylenebilir.

Batı’da eğitim görmüş Müslüman tarihçi Tayob ise, Taberî’nin Târîh’indeki Cemel ve Sıffîn savaşlarıyla ilgili farklı rivâyet formlarından hareketle sahâbîlerin statüsü doktrinini analiz etmekte, onun Târîh’te tercih ettiği münferit rivâyetler arasında izlenebilir bir bağlantısallığın olduğunu ortaya koymaya çalışmaktadır. Tayob’a göre Taberî aynı tarihsel olayla ilgili birden çok ve birbiriyle çelişkili rivâyetlere yer vererek oluşturmak istediği imaja ters düşen rivâyet malzemesini nötrleştirmek istemektedir. Bunu bazen aynı rivâyeti tekrarlamak, bazen aynı rivâyeti farklı etki uyandıracak başka bir rivâyet grubunun içinde zikretmek bazen de kısa bile olsa kendi yorumunu ilave etmek suretiyle gerçekleştirmektedir.

Diğer bir araştırmacı Larsson ise Taberî’nin gerçekleştirdiği tarih projesini çağdaş tarihçi ve edebiyat eleştirmeni Hayden White’ın tarih anlayışı çerçevesinde irdelemektedir. Neticede Taberî’nin tarihle ilgili baş eserinin geçmişin tarafsız veya objektif anlatısı olamayacağı, geçmişi anlamak isteyen tarihçiler açısından büyük anlam taşıyan epistemolojik bir tavır sergilediğini ortaya koymuştur. Larsson, Taberî’nin tarihsel bilginin mahiyetine ilişkin fikirlerinin çağdaş tarihçilerin perspektifinden hala geçerliliğini koruduğuna dikkatimizi çekmektedir. Otantisite tartışmalarından ziyade rivâyetlerin kaynaklarda yer alış biçimine yoğunlaşan bu tür çalışmalar, fıkıh kaynaklarındaki ihtilafları andıracak şekilde birbiriyle çelişkili tarihsel rivâyetlerin arkasındaki yapıyı çözümlemede bize bir pencere açacağı gibi, görünüşte birbirinden kopuk gözüken parçaları birbirine bağlayacak noktaları yakalamamıza veya rivâyet tekrarlarının fonksiyonunu anlamamıza yardımcı olacaktır. 

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Taberî, Tarih Yazıcılığı, Rivâyet, Epistemoloji.

Different Attempts to Read the Historiography of Ibn Jarir al-Tabari in his Tarikh with special reference to Ulrika Mårtensson, Abdulkader I. Tayob and Göran Larsson

Öz

It would be plausible to consider that the scholarly works of the Western academic world that facilitate the understanding of the character of Islamic historiography have reached to a significant level both in the sheer magnitude of its quantity as well as its excellence of quality. At its infancy, the focus of the research field was restricted on the authenticity of historical sources regarding the early Islamic period. Subsequently, the critical-literary theory based approaches became prominent which rather than dating the time or validating the narrations in historical sources, following the modern and the postmodern theories concentrated on the forms of composition and what message is delivered through them. The works undertaken on Ibn Jarīr al-Tabarī’s historiography by Ulrika Mårtensson, Abdulkader I. Tayob and Göran Larsson represent such endeavor. The outstanding common trait of all the three Western-trained scholars is their inquiry whether or not the medieval Islamic historiography could be read through the modern history theories, and more specifically a purpose to determine what al-Tabarī’s Tarīkh al-umam wa’l-mulūk in holding its literary value could reveal to us what really happened in history.

Al-Tabarī is one of the classical Muslim historians appealing for both the Western and the Muslim scholarly world. Since the second half of the previous century, it has been asserted that the al-Tabarī’s historiography cannot be reduced merely to a genre of “news archive” as its value has surpassed it. Mårtensson under the influence of the contemporary French historian and philosopher Michel de Certeau’s discourse theory proposed that the medieval Muslim historian al-Tabarī had in fact the epistemological position with regard to historical knowledge, a consistent system of references with it and a social theory, who utilized the forms of historical reports as an instrument to interpret the controversial religious, political, economic and social issues. Therefore his Tarīkh meant more than just a miscellany. Mårtensson attempting to reflect his social and humanities perspective into the field of history, instead of viewing what the historiography of al-Tabarī and his contemporaneous historians reveal is news archivism opines that it rather depicts a way of reading and interpreting the political, social and economic events in their age. It is reasonable to think that Mårtensson’s this attempt to analyze the complex structure of the medieval Islamic history and unveil its new semantic layers is a significant step.

A Western educated Muslim historian Tayob analyzes the doctrine of the Companions’ status by assessing the various forms of narrations on the Jamal and Siffīn wars present al-Tabarī’s Tarīkh and makes an effort to demonstrate a traceable connection among the single narrations preferred in the book. According to Tayob, by providing multiple and contradictory narrations regarding the same historical incident, al-Tabarī wants to neutralize the narration material contrary to the image he aspires to portray. For the realization of this aim, at times he resorts to repetitions and at times to embedding a narration into a different group invoking a counter-intuitive effect and at times to interjecting his own comments briefly.

Another researcher Larsson evaluates al-Tabarī’s history project in the frame of the modern historian and literature critic Hayden White’s history perspective. Consequentially, he establishes that al-Tabarī’s masterpiece al-Tarikh could not be an impartial or an objective account of the past but that it represents a significantly meaningful epistemological attitude for historians who want to understand the past. Larsson draws our attention to the ideas of al-Tabarī regarding the nature of historical knowledge that they still apply today in accordance with the perspective of modern historians. The aforementioned works which, rather than revolving around the questions of authentication, focusing on the formation of narrations in the sources while could help us unfold the structure behind the contradictory accounts of historical narrations, that are associating the disagreements in the sources of Islamic Law, can provide the junctures in order to assemble the seemingly detached fragments and understand their function of repetition. 

Anahtar Kelimeler

Islamic History, al-Tabarī, Historiography, Narration, Epistemology.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, ts.
• Althusser, Louis. İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. çev. Alp Tümertekin. İstanbul: İthaki Yayınları, 2003.
• Certeau, Michel de. Tarihyazımı. çev. Oğuz Adanır. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 2020.
• Campopiano, Michele. “a Land Tax ʿalā l-misāḥa and muqāsama: Legal Theory and the Balance of Social Forces in Early Medieval Iraq (6th-8th Centuries C.E.)”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 54 (2011), 239-269.
• Demircan, Adnan. “Tarih Üzerine Bazı Düşünceler”. Milel ve Nihal 4/3 (2007), 69-89.
• Donner, Fred M. Narratives of Islamic Origins. Princeton: Darwin Press, 1998.
• Donner, Fred M. “Modern Approaches to Early Islamic History”. The New Cambridge History of Islam. e.d. Chase F. Robinson. 1/625-644. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
• Donner, Fred M. “ʿUthmān and the Rāshidūn Caliphs in Ibn ʿAsākir’s Tārīkh Madīnat Dimashq: A Study in Strategies of Compilation”. Ibn ʿAsākir and Early Islamic History. ed. James. E. Lindsay. 44-61. Princeton: The Darwin Press, 2001.
• Duri, Abdülaziz. The Rise of Historical Writing Among the Arabs. trans. Lawrence I. Conrad. Princeton: Princeton University Press, 1983.
• Goldziher, Ignaz. “Historiography in Arabic Literature”. Gesammelte Schriften. ed. and trans. Joseph De Somogyi. 3/359-394. Hildesheim: s. l., 1967-73.
• Hibri, Tayeb. Reinterpreting Islamic Historiography: Hārūn al-Rashīd and the Narrative of the ʿAbbāsid Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
• Hibri, Tayeb. “The Unity of Tabarī’s Chronicle”. Al-ʿUṣūr al-Wusṭā 11/1 (1999), 1-3.
• Humphreys, Stephen. “Qurʾānic Myth and Narrative Structure in Early Islamic Historiography”. Tradition and Innovation in Late Antiquity. eds. F.M. Clover and R.S. Humphreys. Madison: University of Wisconsin Press, 1989.
• Hylén, Torsten. “The hand of God is over their hands (Q. 48:10): on the notion of covenant in al-Ṭabarī’s account of Karbalā”. Journal of Qur'anic Studies 18/2 (2016), 58-88.
• Jenkins, Keith. Tarihi Yeniden Düşünürken. çev. Ayhan Şahin. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2011.
• Keaney, Heather. “Confronting the Caliph: ʿUthmān b. ʿAffān in Three ʿAbbāsid Chronicles”. Studia Islamica 106 (2011), 25-48.
• Kennedy, Hugh (ed.). Al-Tabarī: A Medieval Historian and His Work. Princeton: The Darwin Press, Inc., 2008.
• Koren, Judith - Nevo D. Nevo. “Methodological Approaches to Islamic Studies”. The Quest for the Historical Muhammad. ed. Ibn Warraq. 420-443. Amherst: Prometheus Books, 2000.
• Larsson, Göran. “al-Tabarī on history and knowledge”. Al-Tabarī’s History, Interpretations and Challenges. ed. Hakan Rydving. 15-24. Acta Universitatis Upsaliensis. Historia religionum 27, Stocholm, 2007.
• Mårtensson, Ulrika. “Discourse and Historical Analysis: The Case of al-Tabarī's History of the Messengers and the Kings”. Journal of Islamic Studies 16/3 (2005), 287-331.
• Mårtensson, Ulrika. “Discourse and Historical Analysis: The Case of al-Tabarī's History of the Messengers and the Kings”. Erişim 3 Ocak 2021. https://academic.oup.com/jis/article/16/3/287/795998. Mårtensson, Ulrika. “"It's the Economy, Stupid": Al-Tabarī’s Analysis of the Free Rider Problem in the 'Abbāsid Caliphate”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 54/2 (2011), 203-238.
• Mårtensson, Ulrika. “Introduction: 'Materialist' Approaches to Islamic History”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 54/2 (2011), 117-131.
• Mårtensson, Ulrika. Tabarī: Makers of Islamic Civilization. New York: I. B. Tauris, 2012.
• Mårtensson, Ulrika. The True New Testament: Sealing the Heart's Covenant in al-Tabarī's History of the Messengers and the Kings. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis, 2001.
• Robinson, Chase F. Islamic Historiography. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
• Robinson, Chase F. “al-Tabarī”. Arabic Literary Culture 500-925. eds. Michael Cooperson&Shawkat M. Toorawa. 332-343. Detroit: Thomson, 2005.
• Rosenthal, Franz. A History of Islamic Historiography. 2nd ed. Leiden: E.J. Brill, 1968.
• Rydving, Hakan (ed.). Al-Tabarī’s History, Interpretations and Challenges. Acta Universitatis Upsaliensis. Historia religionum 27, Stocholm, 2007.
• Shoshan, Boaz. The Poetics of Islamic Historiography: Deconstructing Tabarī’s History. Leiden: Brill, 2004.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Tarih Üzerine Notlar”. Milel ve Nihal 4/3 (2007), 9-17.
• Stefan, Sperl. “Man’s Hollow Core: Ethics and Aesthetics in Ḥadı̄th Literature and Classical Arabic Adab” [İnsanın Boş Özü: Hadis Literatüründe ve Klasik Arap Edebinde Etik ve Estetik]. çev. Suat Koca. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/1 (Haziran 2020), 509-546.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî, Tarihu’l-ümem ve’l-mülûk. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî, Tarihu’t-Taberî Taberi Tarihi. çev. Cemaleddin Saylık. 4 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Tayob, Abdulkader I. “Tabarī on the Companions of the Prophet: Moral and Political Contours in Islamic Historical Writing”. Journal of the American Oriental Society 119/2 (1999), 203-210.
• Tezcan, Selim. “Hayden White ve Tarih Anlatısı Sorunu”. Turkish History Education Journal 7/2 (2018), 632-661.
• White, Hayden. “The Value of Narrativity in the Representation of Reality”. The Content of the Form: Narrative discourse and historical representation. 1-25. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1987.
• White, Hayden. “The Historical Text as Literary Artifact”. Tropics of Discourse: Essays in cultural criticism. 81-100. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1978.