Hukuki Boşluğun Doldurulması Bağlamında Hz. Ömer’in (ö. 23/644) Fıkhında Maslahat ve Siyâset-i Şer’iyye

Yıl 2023, Sayı: 21, 35 - 78, 30.12.2023

İbrahim Türk

https://doi.org/10.18498/amailad.1328011

Öz

Hukuki boşluk tüm hukuk sistemleri için geçerli olan bir olgudur. Nitekim kanun koyucu iradelerin toplum yaşamını tümüyle kurgulayıp her mesele için ayrı ayrı hükümler tesis etmesi aklen mümkün olmadığı gibi böylesi bir kurgu adaletin tesis edilmesini sağlamak bir yana hayatı yaşanmaz hale getirir. Ne var ki hukuk felsefesi açısından söz konusu boşlukların adalet mefhumunu gölgede bırakacak düzeyde olmaması diğer bir ifadeyle ilgili hukukun muhataplarının bir kısmının hak kaybına yol açmaması da önemli bir husustur ki bu noktada hukuk sistemlerinin devreye girip yargı merciindeki yetkililere hukuki boşlukları ideal hukuk açısından doldurabilme yetkisi vermesi elzemdir. Zira insan yapı itibariyle bireysel menfaatinin temini için hemcinslerinin yaşayabileceği hak kayıplarını görmezden gelebilme potansiyeline sahip bir varlıktır.
Bu makale İslam hukukundaki hukuki boşlukları doldurma noktasında en etkili yollardan olan maslahat ve siyâset-i şer’iyye kavramlarının kapsam sınırlılıkları ile Hz. Ömer’in söz konusu kavramlara yaptığı atıfları mezkûr hukuk zaviyesinden ele almaktadır. Nassların bizzat ele almadığı ve icmâdan söz edilemeyen konularda toplum/devlet menfaatini esas alarak nasslarla çelişmeyen hamleler yapabilmenin önünü açan maslahat ve siyâset kavramları, İslam hukukuna ve dolayısıyla bu hukuka bağlı olarak karar alan yasama ve yürütme erklerine önemli esneklikler (dinamizm) sağlamaktadır. Hukuk sistemleri için ise esneklik / dinamizm hayati öneme sahip bir noktada yer bulmaktadır. Bu sebeple İslam hukuku literatüründe bu kavramlara yapılan atıflar da ilgili hukukçuların fıkhın canlılığı için mezkûr kavramları tarihsel süreç içerisinde ne derece etkin bir şekilde kullandığını ifade eden türdendir. Bu noktada İslam teşrinin felsefesini oldukça iyi kavradığı anlaşılan Hz. Ömer’in bu iki kavrama istinaden verdiği ve bu iki kavramı esas almadan aldığı kararların netleşmesi İslam hukukunun gâî / ilkesel yorum mantığının anlaşılması ve günümüzde de İslam hukukunda söz konusu kavramların işlevselliğinin artırılması açısından oldukça elzem gözükmektedir. Zira İslam hukukunun ilk neşet ettiği dönem olan sahabe devrinde hukuki dinamizmin nasıl sağlandığı günümüz İslam hukuku araştırmacıları için iyi bir örneklem sunan ve önemle altı çizilmesi gereken bir husustur. Nitekim nassların sınırlı yapısı karşısında özellikle günümüz insanının sınırsız istekleri ortadadır ki İslam hukuku tüm bu meselelere çözüm odaklı yaklaşmak durumundadır. Çalışmamızda Hz. Ömer’in ilgili kararları özelinde ele aldığımız bu iki kavramın öncelikle kapsam ve sınırlılıkları net olarak çizilmiş, akabinde ise Hz. Ömer’in bu kapsama dâhil edilmesi mümkün olan ve olmayan tasarrufları etraflıca irdelenmeye çalışılmıştır. Nitekim onun tasarrufları hakkında klasik ve çağdaş İslam hukuku literatüründe farklı yaklaşımların olduğu bir gerçektir. Ne var ki on yıl süreyle halifelik (devlet başkanlığı) görevini icra eden Hz. Ömer’in tüm tasarruflarının değerlendirme konusu yapılması makalemizin sınırlarını aşacağından burada belli başlı önemli ve tartışma konusu olan icraat örnekleri ele alınmıştır. Çalışmada Hz. Ömer’in maslahat ve siyâset-i şer’iyye gibi İslam hukukunda son derece önemli olan iki gâî/ilkesel yorum türünü kullanarak nassın doğasına muhalif (nassa rağmen) olmayan kararlar aldığı tespit edilmiş; yine bazı tasarruflarının ise sözü edilen iki kavramla izah edilseler dahi farklı bir zaviyeden açıklanmasının daha isabetli bir yaklaşım türü olacağı anlaşılmıştır. Zira onun maslahat kavramıyla açıklanan bazı tasarrufları detaylı bir şekilde irdelendiği zaman bu izahın tercihe şayan olmadığı anlaşılmakta, durumun ya başka bir nassa müstenit olduğu veya nassın genel maksadına erişmek için geçici olarak alınmış bir tedbir politikasından ibaret olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Hukuki Boşluk, Siyâset-i Şer'iyye, Maslahat

Maṣlaḥah and Siyāsah al-Shar’iyyah in the Jurisprudence of Hz. Omar: Filling Legal Gaps

Öz

Legal gap is a phenomenon that applies to all legal systems. As a matter of fact, it is not rationally possible for legislative wills to construct the whole social life and establish independent provisions for each issue, and such a form would make life unlivable, let alone ensuring the establishment of justice. However, in terms of the philosophy of law, it is also important that these gaps do not overshadow the notion of justice, in other words, that they do not lead to the loss of rights of some of the addressees of the relevant law, and at this point, it is essential that legal systems step in and authorize the authorities in the judicial authority to fill the legal gaps in terms of ideal law. This is because human beings have the potential to ignore the loss of rights of their fellow human beings in order to ensure their individual interests. The article discusses the scope limitations of the concepts of maṣlaḥah and siyāsah shar'iyya, the most effective ways of filling the legal gaps in Islamic law, and the references made by Hz. Omar to these concepts from the perspective of the aforementioned law. The concepts of Maslaha and Siyasah paved the path of the steps for issues that are not directly mentioned in main sources (nass) and for issues that are out of the scope of İjma by considering the interest of community and state. In addition to that, these concepts provide flexibility and dynamism to the Islamic law and accordingly to the legislative and executive powers. For this reason, the references to these concepts in the literature of Islamic jurisprudence are of a kind that expresses how effectively the jurists used these concepts in the historical process for the vitality of fiqh. At this point, the clarification of the decisions of Hz. Omar, who seems to have grasped the philosophy of Islamic jurisprudence quite well, based on these two concepts and the decisions he took without taking these two concepts as a basis, seems to be quite essential in terms of understanding the logic of gā'i / principled interpretation of Islamic law and increasing the functionality of these concepts in Islamic law today. How legal dynamism was achieved in the era of the Companions, the first period of the emergence of Islamic law, is an issue that provides a good example for today's Islamic law researchers and should be emphasized. As a matter of fact, in the face of the limited nature of the nasses, especially the unlimited demands of today's people are obvious, and Islamic law has to approach all these issues in a solution-oriented manner. Over this study, firstly, the scope and limitations of these two concepts, which we deal with in the context of the relevant decisions of the Omar, have been clearly drawn, and then the acts of Omar, which can and cannot be included in this scope, have been tried to be examined in detail. On the other hand, it is a fact that there are different approaches to his acts in the classical and contemporary Islamic law literature. However, since the evaluation of all the acts of Omar, who served as caliph (head of state) for ten years, would exceed the limits of this article, here, certain important and controversial examples of his acts are discussed. In this study, it has been determined that Omar made decisions that were not contrary to the nature of the nass (despite the nass) by using two types of gā'i / principled interpretation, extremely important in Islamic law, such as maṣlaḥah and siyāsah shar'iyya, and it has been understood that it would be a more accurate approach to explain some of his acts from a different perspective, even if they can be explained with the two concepts mentioned. When some of his actions that are explained with the concept of maṣlaḥah are examined in detail, it is understood that this explanation is not preferable, and it is seen that the situation is either based on another nass or consists of a temporary precautionary policy to achieve the general purpose of the nass.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Fiqh, Legal Gap, Siyāsah al-Shar’iyyah, Maslahah

Kaynakça

• Abdürrehim Efendi. Fetâvâ-yı Abdürrahîm. 2 Cilt. İstanbul: Dâru’t-tıbâati’l-âmira, 1243.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾût-Âdil Murşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Ahmed Naim, Babanzâde-Miras, Kâmil. Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecridi Sarih Tercümesi ve Şerhi. 8 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Ali Haydar. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2016.
• Ali, Kevser Kâmil-Öğüt, Salim. “Çok Evlilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/365-369. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Apaydın, H. Yunus. “Siyâset-i Şer’iyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/299-304. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Atay, Hüseyin. “Dini Düşüncede Reformun Yöntemi ve Bir Örnek: Hırsızlık”. Kelam Araştırmaları 4/1(2006), 3-50. Aydın, Mehmet. Dinler Tarihine Giriş. Konya: Din Bilimleri, 3. Basım, 2004.
• Bakkal, Ali. “Maraz-ı Mevt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/39-41. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bezzâzî, Muhammed b. Muhammed Şihâb b. Yusuf. el-Fetâvâ’l-Feyziyye. 2 Cilt. Lübnan, 1. Basım, 2009.
• Bilge, Necip. Hukuk Başlangıcı. Ankara: Turhan Kitabevi, 26. Basım, 2009.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1968.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Bûtî, Muhammed Said Ramazan. Davâbitü’l-Maslaha Fi’ş-şerîati’l-İslâmiiyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 7. Basım, 2005.
• Cevziyye, İbn Kayyim el-. İ’lâmü’l-muvakkı’în an Rabiib’l-âlemîn. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-hadîs, ts.
• Çolak, Abdullah. İslam Ceza Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Dalgın, Nihat. Gündemdeki Tartışmalı Dînî Konular. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2007.
• Dede Cöngî. Şer’i Siyaset. çev. Asım Cüneyd Köksal. İstanbul: İlke Yayıncılık, 2019.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Maslahat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as b. İshak el-Ezdî es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Ahvâlü’ş-şahsiyye. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2. basım., 2005.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 5. Basım, 2007.
• Erkal, Mehmet. “Ganimet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/351-354. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Fayda, Mustafa. “Fey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/511-513. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Fayda, Mustafa. “Ömer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/44-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Fazlurrahman. Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1995.
• Feyzullah Efendi. Fetâvâ-yı Feyziye. İstanbul: Klasik Yayınları, I. Basım, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Mustasfâ. çev. Hacı Yunus Apaydın. 2 Cilt. İstanbul: Klasik Yayınları, 2006.
• Hacak, Hasan. “Menfaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/131-134. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Haçkalı, Abdurrahman. Şâtıbî’de Makâsıd ve Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Hâkim, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. ʿAbdullâh en-Nîsâbûrî el-. el-Mustedrek âle’s-Sahihayn. thk. Mustafâ ʿAbdulkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1411/1990.
• Haskefî, İmam Azam Ebu Hanife Müsnedi. çev. Ali Pekcan. Konya: Armağan Kitaplar, 2. Basım, 2012.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. 13 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî Temyîzi’s-sahâbe. 15 Cilt. Kahire: 1. Basım, 2008.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed Muhammed b. Muhammed b. Hasan el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnusî. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayıncılık, 2007.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. “Rüşvet Risalesi”. çev. Ali Pekcan. Fıkhî Risaleler. İstanbul: Ek Kitap, 2012.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2015.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî. Fethu’l-Kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İsmail Hakkı, İzmirli. İlm-i Hilâf. 2 Cilt. Konya: Hüner Yayınları, 2010.
• Kandemir, M. Yaşar. “Hafsa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/119-120. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Karadavi, Yusuf. İslam Hukuku. çev. Yusuf Işıcık-Ahmet Yaman. İstanbul: Marifet Yayınları, 1997.
• Karaman, Hayreddin. Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İz, 5. Basım, 2007.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayreddin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 27. basım, 2007.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. el-İhkâm. Beyrut: Mektebetü’l-matbûâtü’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1995.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Koca, Ferhat. “Mefsedet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/356-358. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Koçak, Muhsin. Hz. Ömer ve Fıkhı. İzmir: Dokuz Eylül, Doktora, 1987.
• Komisyon. “Istıslâh”. el-Mevsûatü’l-Fıkhiyye. 3/323-324. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf, 1973.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Giriş”. Şer’î Siyâset. İstanbul: İlke Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Köse, Saffet. Çağdaş İhtiyaçlar ve İslam Hukuku. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2004.
• Köse, Saffet. İslam Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması. İstanbul: İFAV, 1997.
• Köse, Saffet. “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi/7 (Nisan 2006), 13-50.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭâʾ. thk. Muhammed Mustafâ el-ʾAʿzamî. 8 Cilt. Abu Dabi: Muessesetu Zâyid b Sultân, 1425/2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. en-Nüket ve’l-uyûn. 6 Cilt. Beyrut, 1992.
• Merğînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti’l-Mübtedî. 8 Cilt. Karaçi: Büşra, 2014.
• Mes’ûd, Muhammed Hâlid. İslam Hukuk Teorisi, çev. Muharrem Kılıç. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Sallâbî, Ali Muhammed Muhammed. Faslu’l-Hitâb fî Sîrati Emîri’l-Mü’minîne Ömer b. Hattâb. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 3. Basım, 2010.
• Musa, Muhammed Yusuf. Târîhu’l-Fıkhi’l-İslâmi. çev. Ahmed Meylânî. İstanbul: Arslan Yayınları, 1983.
• Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Özen, Şükrü. “İstislâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/383-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Pekcan, Ali. İslam Hukukunda Gaye Problemi Zaruriyyat-Haciyyat-Tahsiniyyat. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2003.
• Sargın, İzzet. “Toplumsal Düzen Açısından Hukuk ve Devlet”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 9/2 (01 Haziran 2009), 157-178.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Şa’bân, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 19. basım, 2014.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahim b. Musa b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnatî. el-Muvâfakât. çev. Mehmet Erdoğan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2020.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta‘lîlü’l-ahkâm. Mısır: Matbaatü’l-Ezher, 1947.
• Şener, Abdülkadir. İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas İstihsan İstıslah. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1974.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Meâni’l-Âsâr. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre es-Sülemi. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Topçuoğlu, Ali Aslan. “Hanefî Doktrinde Maslahat Sebebiyle Antlaşmaların Bozulabileceği Görüşü İle Modern Hukuktaki “Rebus Sic Stantibus” İlkesi Hakkında Bir Tahlil”. OMUIFD 49 (Aralık 2020), 39-77. https://orcid.org/ 0000-0002-7721-9751]
• Topçuoğlu, Ali Aslan. İslam Hukukunda Diplomatik Temsil. Ankara: Fecir Yayınları, 2017.
• Topçuoğlu, Ali Aslan. “Yahudilik-Hristiyanlık ve İslâm Hukuku’na Göre Nikâh Akdine Etkisi Bakımından Din Farklılığı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/2 (2010), 79-120.
• Türcan, Talip. “İslam Hukukunda İki Farklı Geçerlilik Alanı: Kazâî ve Diyânî Hüküm Ayrımı”. İslam Araştırmalar Dergisi 19/1 (2006), 159-167.
• Türcan, Talip. “Şûra”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/230-235. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Vekîlî, Muhammed el-. Fıkhü’l-evleviyyât: Dirâsetün fi’davâbıt. Virginia: el-Ma’hedü’l-âlemî li’l-fikri’l-İslâmî, 1997.
• Yaman, Ahmet. İslam Hukukunun Oluşum Süreçlerinde Siyaset Hukuk İlişkisi. İstanbul: Yediveren Kitap, 2004. Yaman, Ahmet (ed.). Makâsıd ve İctihad. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “Hanefi Müctehidlerinde İstihsan Metodu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 85-93.
• Yaylalı, Davut. “İslam Hukukunda Kazâî-Diyânî Hüküm Ayrımı”. Dini Araştırmalar Dergisi 5/15 (Ocak 2003), 29-36.
• Yenişehirli, Abdullah. Behcetü’l-Fetâvâ. İstanbul: Klasik Yayınları, I. Basım, 2011.
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2009.
• Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtaza el-Hüseynî. Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-irşâd ve’l-enbâ, I. Basım, 1965.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. İslâm Hukuk Ekolleri ve Maslahat Teorisi. çev. Ali Pekcan. İstanbul: Rağbet, 2. Basım, 2019.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Medhal li dirâseti’ş-şerîati’l-İslâmiyye. İskenderiye, 2001.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Dımaşk: Müessesetü’r-risâle nâşirûn, 1. Basım, 2015.