Türkiye’nin farklı coğrafik bölgelerinde süpürge yapımında kullanılan bitkiler üzerine etnobotanik bir çalışma

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 1, 26 - 35, 15.04.2024

Fatih Satıl Selami Selvi

https://doi.org/10.46309/biodicon.2023.1300299

Öz

Bu çalışmada; Türkiye’de geçmişten günümüze değin yerel insanların süpürge yapımında kullandığı doğal bitkilerin kayıt altına alınması amaçlanmıştır. Çalışma 2019-2022 yılları arasında Türkiye'nin farklı coğrafik bölgelerinden seçilen 15 ilde yürütülmüş ve 120 kaynak kişiyle yüz yüze görüşmeler yapılmıştır. Çalışma sonucunda, 32 familyaya ait 69 bitki taksonunun süpürge yapımında kullanıldığı tespit edilmiştir. Süpürge olarak kullanılan bitkilerin çoğunluğu Asteraceae familyasından (8 takson) olup bunu Amaranthaceae (6 takson) ve Fabaceae (6 takson) familyaları takip etmektedir. Yerel halkın süpürge olarak en çok kullandığı bitkiler; Bassia scoparia (Ateştopu), Artemisia scoparia (Karasüpürge), Erica arborea (Funda), Spartium junceum (Katırtırnağı), Hypericum empetrifolium (Çobanyaprağı), Phillyrea latifolia (Akçakesme), Sorghum bicolor (Süpürgedarısı), Sorghum halepense (Ekinsüpürgesi) ve Osyris alba (Morcak) olduğu gözlenmiştir. Yerel halkın bitkilerden yapılan süpürgeleri daha çok evlerin avlu ve bahçelerini temizlemek amacıyla kullandığı (49 takson), bunu ahır (3 takson) ve fırın (3 takson) temizliği için kullanılan süpürgelerin takip ettiği görülmüştür. Süpürge yapımında bitkilerin daha çok toprak üstü (38 takson) kısımlarının kullanıldığı; bunu, dallar (19 takson), tüm bitki (7 takson), püskül ( 2 takson) ve filiz (2 takson) kısımlarının takip ettiği belirlenmiştir. Eskiye oranla talep azlığına düşen bitkilerden yapılan doğal süpürgeler şehir hayatında en çok avlu, balkon ve bahçelerde kullanılan bir araç olarak kullanımını kısmen sürdürebilmektedir. Bununla birlikte kırsal mahallelerde çok farklı bitki türlerinden yapılan doğal süpürgelerin halen kullanıldığı da görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

süpürge, el sanatları, etnobotanik, Türkiye

An ethnobotanical study on plants used in broom making in different geographical regions of Türkiye

Öz

In this study; It is aimed to record the wild plants used by local people in making brooms from past to present in Turkey. The study was carried out in 15 provinces selected from different geographical regions of Turkey between the years 2019-2022 and face-to-face interviews were conducted with 120 informants. As a result of the study, it was determined that 69 plant taxa belonging to 32 families were used in broom production. Most of the plants used as brooms are from the Asteraceae family (8 taxa), followed by the Amaranthaceae (6 taxa) and Fabaceae (6 taxa) families. The plants most used by the local people as brooms; Bassia scoparia (burning bush), Artemisia scoparia (virgate wormwood), Erica arborea (tree heath), Spartium junceum (Spanish broom), Hypericum empetrifolium (Crowberry-leaved St. John’s wort), Phillyrea latifolia (green olive), Sorghum bicolor (great millet), Sorghum halepense (Johnson grass) and Osyris alba (Osyris) was observed. It was observed that the local people mostly used the brooms made from plants to clean the courtyards and gardens of the houses (49 taxa), followed by the brooms used for cleaning the barns (3 taxa) and ovens (3 taxa). The above-ground (38 taxa) parts of the plants are mostly used in the construction of the broom; It was determined that this was followed by branches (19 taxa), whole plant (7 taxa), tassel (2 taxa) and shoot (2 taxa). Natural brooms, which are made from plants that have fallen in demand compared to the past, can partially continue to be used as a tool mostly used in courtyards, balconies and gardens in city life. However, it is also seen that natural brooms made from very different plant species are still used in rural neighborhoods.

Anahtar Kelimeler

broom, handicrafts, ethnobotany, Türkiye

Kaynakça

• [1] Harshberger, J.W.(1896). The purposes of ethnobotany. The Botanical Gazette,21,146–154.
• [2] Polat, R., & Satıl, F. (2012). An ethnobotanical survey of medicinal plants in Edremit Gulf (Balıkesir – Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 139, 626–641. https://doi: 10.1016/j.jep.2011.12.004
• [3] Polat, R., Selvi, S., Çakılcıoğlu, U., & Açar, M. (2012). Investigations of ethnobotanical aspect of wild plants sold in Bingöl (Turkey) local markets. Biological Diversity and Conservation, 5(3), 155-161.
• [4] Sadıkoğlu, N., & Alpınar, K. (2004). An Evaluation of Turkish Ethnobotanical Studies (1928-1997). İstanbul Eczacılık Fakültesi Mecmuası 37, 61-66.
• [5] Selvi, S., Polat, R., Çakılcıoğlu, U., Celep, F., Dirmenci, T., & Ertuğ, Z.F. (2022). An ethnobotanical review on medicinal plants of the Lamiaceae family in Turkey. Turkish Journal of Botany, 46(4),283-332. https://doi: 10.55730/1300-008X.2712
• [6] Ertuğ, F (2014). Etnobotanik. Güner A, Ekim T (eds), Resimli Türkiye Florası Vol I: 319-344, Ali Nihat Gökyigit Vakfı, Flora Araştırmaları Derneği ve Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Istanbul.
• [7] Satıl, F., Tümen G., Dirmenci, T., Çelik, A., Arı, Y., & Malyer, H. (2007). Kazdagı Milli Parkı ve çevresinde (Balıkesir) etnobotanik envanter çalışması 2004-2006. TUBA Kültür Envanter Dergisi, 5,171-203.
• [8] Eroğlu, E., & Köktan, Y. (2013). Geleneksel Türk el sanatlarından süpürgecilik (Sakarya örneği). Türük Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 212-226.
• [9] Balkan, A., & Gençtan, T. (2008). Trakya Bölgesi’nde yetiştirilen süpürge darısı (Sorghum bicolor (L.) Moench var. technicum (Körn.)) genotiplerinin bazı agronomik özellikler yönünden değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi, 14 (2), 163-168.
• [10] Tardío J., Aceituno L., & Morales, R. (2006). The use of plant-based brooms in the province of Madrid (Spain). Proceedings of the IVth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), 347-349.
• [11] Dogan, Y., Nedelcheva, A. M., & Yarci, C. (2008). Plant taxa used as brooms in several Southeast European and West Asian countries. Natura Croatica, 17(3), 193–206.
• [12] Senol, S.G, Seçmen, Ö., Eroğlu, V., & Şahin, B. (2013). Brooms of Turkey. Emirates Journal of Food and Agriculture, 25, 76.
• [13] Polat, R., Satıl, F., & Selvi, S. (2013). Havran ve Burhaniye (Balıkesir) yörelerinde el sanatlarında yararlanılan bitkiler üzerine etnobotanik araştırmalar. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 29(1), 95-100.
• [14] Akan, H., & Bakır Sade, Y. (2015). Kahta (Adıyaman) merkezi ve narince köyünün etnobotanik açıdan araştırılması. Bitlis Eren Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 4(2), 219-248.
• [15] Tel, A.Z., Furkan, M.K., & Satıl, F. (2021). Adıyaman İlinde el sanatlarında yararlanılan bitkiler üzerine etnobotanik bir araştırma. Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 22 (1), 1-8.
• [16] Davis, P.H. (ed.). (1965-1985). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. vol. 1-9. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• [17] Davis,P.H., Mill,R.R. & Tan, K. (eds.). (1988). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. vol. 10. Edinburgh: Edinburgh University Press
• [18] Güner, A, Özhatay, N, Ekim, T. & Başer KHC (eds.). (2000). Flora of Turkey and the East Aegean Island. (Suppl. 2), vol. 11, Edinburgh: Edinburgh University Press.
• [19] Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., & Babaç, M. T. (2012). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). İstanbul: Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını.
• [20] Polat R., & Satıl, F. (2010). Havran ve Burhaniye’de (Balıkesir) etnobotanik araştırmaları. TUBA Kültür Envanter Dergisi (TÜBA-KED) 8, 65-100. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tubaked/issue/57432/814183
• [21] Bulut, G. E., & Tuzlacı, E. (2015). An ethnobotanical study of medicinal plants in Bayramiç. Marmara Pharmaceutical Journal, 19 (3), 268-282. https://doi: 10.12991/mpj.201519392830
• [22] Ertuğ, F., Tümen, G., Çelik, A., & Dirmenci, T. (2003). Buldan (Denizli) etnobotanik alan araştırması. TÜBA Kültür Envanteri Dergisi, 187-218.
• [23] Aslan, S, Akan, H., & Pekmez, H. (2020). Yaslıca beldesi ve Arıkök mahallesi (Şanlıurfa)’nin etnobotanik açıdan araştırılması. Biological Diversity and Conservation, 13(1), 44-61.
• [24] Fidan, E.S., & Akan, H. (2019). Tek Tek Dağları Milli Parkı (Şanlıurfa-Türkiye) eteklerindeki bazı köylerde etnobotanik bir çalışma. Bağbahçe Bilim Dergisi, 6(2), 64-94.
• [25] Akan, H., Korkut, M.M., & Balos, M.M.(2008). Arat Dağı ve çevresinde (Birecik, Şanlıurfa) etnobotanik bir araştırma. Fırat Üniversitesi Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi, 20 (1), 67-81.