Klasik Sonrası Çağatay Türkçesi Metinlerinde Görülen p > f Değişikliği: Mensur Şâh-Nâme Örneği

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 139 - 149, 07.12.2023

Özlem Turan Mesut Şen

https://doi.org/10.30804/cesmicihan.1388577

Öz

Kök Türkçe döneminde henüz Türk dilinde olmayan sızıcı f sesi, ilk defa Uygur Türkçesi metinlerinde, aslen f’li olan ödünç sözcüklerin yanı sıra p > f değişikliğine uğramış bazı Türkçe sözcüklerde karşımıza çıkmaktadır. Din değişikliği ile birlikte Uygur alfabesinin yanında Arap alfabesini de kullanmaya başlayan Türkler, Hakaniye Türkçesinden itibaren, içinde f sesi geçen ödünç sözcüklerin yazımında bu sesi bolca kullanmışlardır. Uygur Türkçesinde ve Hakaniye Türkçesinde f karakteri ile yazılan ödünç sözcükler, Codex Cumanicus’ta da Latin harfleri ile yine f biçiminde yazılmışlardır. Klasik Çağatay Türkçesinde Ali Şir Nevâî’nin eserlerinden itibaren bazı Türkçe sözcüklerde az sayıda da olsa p > f değişikline rastlanmaktadır. Klasik Sonrası Çağatay Türkçesi döneminde, bilhassa Doğu Türkistan bölgesinde yazılan metinlerde ise p > f değişikliğine uğramış sözcüklerin sayısı oldukça artmıştır. Bu makalede, Fransa Millî Kütüphanesi (Bibliothèque nationale de France) “SUPPL. TURC. 1010” numarada kayıtlı olan Şâh-nâme adlı el yazması eserden hareketle, p ve özellikle f sesinin Kök Türkçeden Çağatay Türkçesine kadar uzanan süreçteki durumu, Türk dilinde, patlayıcı bir ses olan p’den, sızıcı bir ses olan f’ye geçiş eğilimi incelenmiş ve Klasik Sonrası Dönem’de Doğu Türkistan bölgesinde yazılan Çağatay Türkçesinin Kumul ağzına dayandığı fikri ileri sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, p > f değişikliği, patlayıcı ve sızıcı ünsüzler, Şâh-nâme, Kumul ağzı

SEEN IN THE TEXTS OF POST-CLASSICAL CHAGATAI TURKISH P > F CHANGE: THE EXAMPLE OF PROSE SHĀH-NĀME

Öz

The spirant f sound, which was not yet in the Turkish language during the Orkhon Turkish period, appears for the first time in Uyghur Turkish texts, in some Turkish words that have undergone p > f change, as well as in loanwords that originally had f. The Turks, who started to use the Arabic alphabet as well as the Uyghur alphabet with the change of religion, have used this sound abundantly in the writing of loanwords with f sound in them since Hakaniye Turkish. Loanwords written with the character f in Uyghur Turkish and Hakaniye Turkish are written in Latin letters in the form of f in Codex Cumanicus. In Classical Chagatai Turkish, from the works of Ali Şir Nevai onwards, p > f change is found in some Turkish words, albeit in small numbers. In the Post-Classical Chagatai Turkish period, especially in the texts written in the East Turkistan region, the number of words with p > f change has increased considerably. In this article, based on the manuscript Shāh-nāme, which is registered in the National Library of France (Bibliothèque nationale de France) under the number "SUPPL. TURC. 1010", the status of p and especially f sound from Orkhon Turkish to Chagatai Turkish, the tendency of transition from p, which is an explosive sound, to f, which is an infiltrative sound, in Turkish language are analyzed and the idea that Chagatai Turkish written in the East Turkistan region in the Post-Classical Period is based on the Kumul dialect is put forward.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, p > f change, plosive and spirant consonants, Shāh-nāme, Kumul dialect

Kaynakça

• Arat, Reşid Rahmeti. Kutadgu Bilig III: İndeks. Haz. Kemal Ersaslan - Osman F. Sertkaya - Nuri Yüce. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1979.
• Argunşah, Mustafa - Güner, Galip. Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Berta, Arpad. Sözlerimi İyi Dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. çev. Emine Yılmaz. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press, 1972.
• Eckmann, János. Çağatayca El Kitabı. çev. Günay Karaağaç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Emet, Erkin. Doğu Türkistan Uygur Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2008.
• Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Haz. Ahmet Bican Ercilasun - Ziyat Akkoyunlu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Kocaoğlu, Timur. “Mançu Sarayındaki Beş Dilli Türkçe Sözlük: Wu Ti Ch’ing Wen Chien”. Türklük Araştırmaları Dergisi - 11 (Mart 2002): 139-149.
• Komisyon. 五体清文鉴 wu ti qing wen jian “Beş Dilli Sözlük”. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1957.
• Muhammed, Melike - v.d. (ed.). Hazirḳi Zaman Uyġur Tilining Ḳumul Şivisi. Urumçi: Şincang Pen Téxnika Neşriyatı, 1997.
• Necip, Emir Necipoviç. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. çev. İklil Kurban. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Özyetgin, Ayşe Melek. “Yü Chih Wu Ti Ch’ing Wen Chien: Ch’ing Sülalesi Dönemine Ait Bir Sözlük”. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu (8-10 Mayıs 2002). ed. F. Sema Barutçu Özönder - Melek Erdem - Gülsüm Killi - G. Selcan Sağlık. 192-202. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 2002.
• Sertkaya, Osman Fikri. “Büyük Roma (İmparatorluğu) = Bizans’ın Köktürk Yazıtlarındaki Adı”. Göktürk Tarihinin Meseleleri. Haz. Osman Fikri Sertkaya. 143-152. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1995.
• Steingass, F. A Comprehensive Persian-English Dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2005.
• Tekin, Talât. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
• Tekin, Talât - Ölmez, Mehmet - Ceylan, Emine - Ölmez, Zuhal - Eker, Süer. Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları, 1995.
• Turan, Özlem. Klasik Sonrası Çağatay Türkçesi ile Yazılmış Mensur Şâh-nâme (Giriş-İnceleme-Metin-Açıklamalı Dizin). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2023.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch – Deutsch – Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, 2021.
• Yasheng, Tuerxun - Özyetgin, Ayşe Melek. “Beş Dilli Sözlük Üzerine Yapılan Çalışmalar”. Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4/1 (2020): s. 47-61.
• https://www.smithsonianmag.com/science-nature/ability-pronounce-f-and-v-sounds-might-have-evolved-along-human-diet-180971710/