On the Life and Works of Hubaysh al-Tbilisi

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 169 - 186, 30.12.2022

İdris Çetin

https://doi.org/10.47948/efad.1200307

Cited By: 1

Öz

Hubeysh et-Tbilisi was born in Tbilisi at the beginnings of the 12th and probably died at Sivas towards the end of the century. He was a productive scholar who focused on multiple disciplines as medicine, pharmacology, recitation, wujûh (polysemy), astronomy, astrology, and dream interpretations. He had been in Baghdad, Iran and Anatolia, produced works and dedicated to the Abbasid vizier Sharaf al-din Ali bin Tirad-i Zaynabi, and Abu al-Haris Sanjar bin Malik Shah (d. 552/1157), the last sultan of the Great Seljuk Empire, and Kilic Arslan II, the sultan of the Anatolian Seljuk State, and his son Kutb al-din Malik Shah. All produced all his works in Arabic and Persian languages. All his works are composed in prose. Some of his works named Qanun al-Adab, Bayan al-Sinaa, Usul al-Malahim and Kamil al-Tabir have already been translated into Turkish. One of his work entitled Kamil al-Tabir on dream interpretations became so popular and multiple attempts were made to translate into Turkish. This study aims to address periods of Tbilisi’s life in Baghdad and Iran his latest works – as Makalat Muhtasarat fi Fazli Sınaat al-Tibb, Thimar al-Masail, Risala der Ulum-i Gariba – new versions of al-Talhis, Vujuh al-Qu’ran and Nazm al-Suluk, few works attributed to him named Galib-i Kutubi, Kitab Manafi-i Aza, Hisb al-Badan, Ahd-i Bugrat and an unknown Turkish translation of Kamil al-Tabir presented to Aydinoglu İsa Beg.

Anahtar Kelimeler

Hubaysh al-Tbilisi, Anatolian Seljuks, Lexicography, Multilingual Dictionaries, Turkish Translations.

Hubeyş Et-Tiflisî’nin Hayatı ve Eserleri Üzerine

Öz

Öz
Hubeyş et-Tiflisî XII. yüzyılın başlarında Tiflis’te doğmuş, aynı yüzyılın sonlarına doğru muhtemelen Sivas’ta vefat etmiştir. Tıp, farmakoloji, kıraat, vücûh (çok anlamlılık), astronomi, astroloji, rüya yorumları gibi çeşitli alanlarda eserler vermiş çok yönlü üretken bir bilim adamıdır. Bağdat, İran ve Anadolu’da bulunmuş Abbasi veziri Şerefeddin Ali b. Tırâd-ı Zeynebî’ye, Büyük Selçuklu Devleti’nin son sultanı Ebü’l-Hâris Sencer b. Melikşah’a (ö. 552/1157), Anadolu Selçuklu Devleti sultanı II. Kılıçarslan ve oğlu Kutbeddin Melikşah’a eserler sunmuştur. Tiflisî bütün eserlerini Arapça ve Farsça yazmıştır. Bütün eserleri mensurdur. Eserlerinden Kanûnu’l-Edeb, Beyânu’s-Sınâ‘a, Usûlü’l-Melâhim ve Kâmilü’t-Tabîr Türkçeye çevrilmiştir. Rüya yorumları ile ilgili Kâmilü’t-Tabîr adlı eseri çok rağbet görmüş, Türkçeye birkaç kez tercüme edilmiştir. Bu çalışmada Tiflisî’nin hayatının Bağdat ve İran safhalarının olduğuna, Tiflisî’nin birkaç yeni eserine (Makâletün Muhtasaratün fî Fazli Sınâ‘ati’t-Tıb, Simârü’l-Mesâ’il, Risâle der Ulûm-ı Garîbe gibi), et-Telhîs, Vücûhü’l-Ku’rân ve Nazmü’s-Sülûk adlı eserlerinin yeni birer nüshasına, ona isnat edilen birkaç esere (Galib-i Kutubi, Kitab Menafi‘-i A‘zâ, Hısbu’l-Beden, Ahd-i Bugrât gibi) ve Kâmilü’t-Ta‘bîr’in Aydınoğlu İsa Bey’e sunulmuş bilinmeyen Türkçe bir tercümesine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hubeyş et-Tiflisî, Anadolu Selçukluları, Sözlükçülük, Çok Dilli Sözlükler, Türkçe tercümeler, Hubaysh al-Tbilisi, Anatolian Seljuks, Lexicography, Multilingual Dictionaries, Turkish Translations.

Kaynakça

• Afşar, İ. (1336/1957). Beyânu’s-Sınâ‘ât. Ferheng-i İrân-zemîn, 5, 279-458.
• Antiquariaat Forum&Antiquariat Inlibris (2021). A miscellany published on occasion of the 2021 Sharjah International Book Fair. ’t Goy, The Netherlands-Vienna, Austria.
• Ateş, A. (1945). Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) Asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler. Türkiyat Mecmuası, 2-3 (2), 94-136.
• Ateş, A. (1955). Anadolu Kütüphanelerinden Mühim Yazma Eserler (Amasya). Tarih Vesikaları, Yeni Seri 1 (16), 141-172 + Levhalar (22 s.).
• Bâbâpûr, Y. B. (1393/2014). Beyânü’n-Nücûm-ı Hubeyş-i Tiflisi, Dersnâme-i Kuhen der İlm-i Nücûm be-Zebân-ı Fârsî ez-Sede-yi Şeşüm-i Hicrî. Besâtîn, 1 (1), 165-188.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1951). Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâ’ü’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musannifîn. Cilt 1. İstanbul, Millî Eğitim Basımevi.
• Bakır, A. & Şenol, F. (2020). Ortaçağ Gürcistan’ının Meşhur Şehri: Tiflis (Şehrin Siyasî, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Tarihine Genel Bir Bakış). Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, IV (2), 9-100.
• Brockelmann C. (1937). Geschichte der Arabischen Litteratur, Supplementband I. Leiden, Brill.
• Browne, E. G. (1932). A Descriptive Catalogue of the Oriental Mss. Belonging to the Late E. G. Browne. (Completed&Edited with a Memoir of the Autor and a Bibliography of His Writing by Reynold A. Nicholson). London, Cambridge University Press.
• Bursalı Mehmed Tâhir (2000). Osmanlı Müellifleri I-II-III ve Ahmed Remzî Akyürek Miftâhu’l-Kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi. (Haz. Mustafa Tatçı-Cemal Kurnaz). Ankara, Bizim Büro.
• Ca‘ferî-mezheb, M. (1385/2006). Beyânü’n-Nücûm, Ebü’l-Fazl Hubeyş b. İbrâhîm Müneccim Tiflisî”. Âyine-i Mîrâs, 4 (33-34), 149-156.
• Çelebioğlu, Â. (1975). Yazıcı Sâlih ve Şemsiyye’si. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, 1, 171-218.
• Eliaçık, M. (2003). Lütfullah bin Fazlullah’ın Kâmilü’t-ta’bîr Tercümesi ve Şehirlerle İlgili Yorumlar. M.F. Köksal & A.N. Baykoca (Haz.), Diriözler Armağanı, Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra Kitabı içinde (ss. 175-183), Ankara, Bizim Büro Basımevi.
• Ellis, A. G. & Edwards, E. (1912). A Descriptive List of the Arabic Manuscripts Acquired by the Trustees of the British Museum Since 1894. London, The British Museum.
• Et-Tahrânî, El-Allâme Eş-Şeyh Âkâ Büzürg (1403/1983). Ez-Zerî‘a ilâ Tasânîf-i’ş-Şî‘a (3. bs., C. 1-25). Beyrut, Dârü’l-Azvâ.
• Et-Tırâzî, N. M. (1966-1967). Fihrisü Mahtûtâti’l-Fârisiyyeti “Elletî tuktanîhâ Dârü’l-Kütüb hattâ ‘âm 1963 m.”. 2. cilt. Kahire, Matbaatü Dâri’l-Kütüb.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, El-kâ‘idetü’l-Hâmisetü min Kitâbi’l-Evdiyeti’l-Edviye, Dârü’l-Kütübi’l-Kavmiyye Tıbb-ı Teymûriyye 119/2, vr. 18b-22a.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, Kâmilü’t-Ta‘bîr tercümesi. 17 Ocak 2021 tarihinde https://www.sothebys.com/en/buy/auction/2020/arts-of-the-islamic-world-india-including-fine-rugs-carpets/kamal-abu-al- fadl-b-hubaysh-b-ibrahim-tiflisi ve https://www.christies.com/lot/lot-abu-al-fadl-kamal-al-din-hubaysh-bin-ibrahim-5556059/?from=salesummary&intObjectID=5556059&lid=1 adresinden erişildi.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, Kâmilü’t-Ta‘bîr, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Ayasofya 2007.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, Kânûnu’l-Edeb, Berlin Staatsbibliothek 1100; Millî Kütüphane Çankırı İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu 18 Hk 198; Millî Kütüphane Tokat İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu 60 Hk 22; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa 915; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Turhan Valide 315.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, Kitāb awdiyat al-adwiyah. Wellcome Collection Müze ve Kütüphanesi MS Arabic 487/3. 5 Ekim 2022 tarihinde https://wellcomecollection.org/works/tbk62be8 adresinden erişildi.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, Makâletün Muhtasaratün fî Fazli Sınâ‘ati’t-Tıb, Kitâbhâne ve Müze-i Millî-i Melik (İran) nr. 4559/2. 5 Ekim 2022 tarihinde http://malekmuseum.org/ adresinden erişildi.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, Nazmü’s-Sülûk. 5 Ekim 2022 tarihinde https://inlibris.com/item/bn52828/ adresinden erişildi.
• Et-Tiflisî, Hubeyş, Takvîmü’l-Edviye, Kitâbhâne ve Müze-i Millî-i Melik nr. 4784/11; Manisa Yazma Eser Kütüphanesi nr. 1764; Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Ayasofya 3600/1.
• Ez-Ziriklî, H. (1998). Al-A‘lâm, Kâmûsü Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-‘Arab ve’l-Müsta‘rebîn ve’l-Müsteşriḳîn (13.bs. C. 4). Beyrut, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn.
• FENHA (1390/2011). Fihristegân-ı Nüshahâ-yı Hattî-i İrân (Union Catalogue of Iran Manuscripts) (Haz. Mustafa Derâyetî) (C. 1-45). Tahrân, Sâzmân-ı İsnâd u Kitâbhâne-i Millî-i Cumhûrî-i İslâmî-i İrân.
• Hamarneh, S. Kh. (1975). Catalogue of Arabic Manuscripts on Medicine and Pharmacy at the British Library. Cair, Les Editions Universitaires d’Egypte.
• Hançabay, H. İ. (2016). Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136). Yayımlanmamış doktora tezi. Bursa, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hasan Han, M. (1367/1988). Mir’âtü’l-Büldân. (Haz. Abdülhüseyn Nevâî-Mîr Hâşim Muhaddis). Cilt. 1. Tahrân, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân.
• Hasaniy, M. (2008). Husäyn İbn İbråhim Muhämmäd ät-Täflisiy: Mukämmäl Tuş Tä’birnåmäsi. Tåşkänt, Måväråunnähr. [Хусайн Ибн Иброхим Мухаммад ат-Тафлисий: كامل التعبير “Комил ут-Таъбир” Mукаммал Туш Таъбирномаси, (Таржима: Махмуд Хасаний), Тошкент, Мовароуннахр].
• Hitti, P. K., Nabih A. F. & Butrus A. (1938). Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library. Princeton, Princeton University Press.
• İpek, A. (2017). İlk Dönem İslâmî İsimlerde Önemli Bir Merkez Tiflis. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (8), 73-93.
• İssa, İ. M. (1995). Müstakim-zâde Süleymân Sa‘dü'd-dîn Efendi Mecelletü’n-Nişâb. (Kişi, Eser, Yer Adlarının Açıklamalı Dizini). Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara, Ankara Üniversitesi.
• İzgi, C. (1998). Hubeyş et-Tiflîsî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 27, ss. 268-270). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İzgi, C. (1999). Anadolu Selçuklu Tabipleri. III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, İstanbul: 20-23 Eylül 1993, Kongreye Sunulan Bildiriler içinde (ss. 213-233), Ankara, Türk Tarih Kurumu.
• Kara, S. (2019). Ebûl-Fazl Hubeyş bin İbrâhim bin Muhammed el-Mütatabbib et-Tiflîsî: Kitâb-ı Beyân-ı Sınâ‘ât (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, Dizin). İstanbul, Kriter.
• Kâtip Çelebi (1971). Keşfü’z-Zünûn ‘an Esâmî’l-Kütüb ve’l-Fünûn. (C. 2). İstanbul, Millî Eğitim Basımevi.
• Kehhâle, A. R. (1414/1993). Mu‘cemü’l-Müellifîn,Terâcimü Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye, (C. 1-4). Beyrut, Müessesetü’r-Risâle.
• Kıftî (1903). Ibn al-Qıftî’s Ta’rîh al-Hukamâ’ (hrsg. von Julius Lippert). Leipzig, Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung.
• Kumeylî, M. (1394/2015). Ebü’l-Fazl Hubeyş bin İbrâhîm-i Tiflisî: Kâmilü’t-Ta‘bîr, Eserî câmi‘ be Zebân-ı Fârsî der-hˇâb-güzârî ve Ta‘bîr-i Rü’yâ, (C. 1-2). Tahran, Mîrâs-ı Mektûb.
• Kurtuluş, R. (2020). Müctebâ Mînovî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 31, s. 454-455). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Mahfûz, H. A. (1395/1975). Âsâru Hubeyş Et-Tiflisî el-Hakîm et-Tabîb el-Lugavî el-Mensî. Mecelletü Mecma‘i’l-Lugati'l-Arabiyyeti bi-Dimaşk, 50 (2), 392-406.
• Memmedli, Ş. (2010). Konya Selçukluları Sarayındaki Tiflisli Alim. Turan-Sam, 2 (7), 100-106.
• Mihail (1944). Suryanî Patrik Mihailin Vakainamesi, İkinci Kısım (1042-1195). (Türkçeye Çeviren: Hrant D. Andreasyan). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) Kütüphanesi nr. 11932. (Fotokopi). [Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi T/44-1 (I. Kısım), T/44-2 (II. Kısım)].
• Mihaleviç, G. P. (1976). Ebu’l-Fazl Hubayş Tiflisi: Opisanie Remesel (Bayān as-Sınā‘at). Moskva, Nauka.
• Mirzəzadǝ, Ç. (2008). XII Əsrin Böyük Alimi Ebu-l-Fəzl Hübeyş Tiflisi. Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat Fakültəsinin Elmi Məcmuəsi, 9, 161-165.
• Muhakkik, M. (1371/1992). Ebü’l-Fazl Hubeyş bin İbrâhîm Tiflîsî, Vücûh-i Kur’ân (2. bs.). Tahran, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân.
• Muhakkik, M. (1379/2000). Vâjehâ-yı Fârsî der-Kitâb-ı Takvîmü’l-Edviye-i Hubeyş bin İbrâhîm-i Tiflîsî. Nâme-i Ferhengistân, 4 (3), 8-28.
• Muhammed, M. el-Hâc K. (1423/2002). Kitâbü Takvîmi’l-Edviyeti’l-Müfredeti: Tasnîfü Hubeyşi’t-Tiflisî el-müteveffâ 621 h. Âfâku Sekâfeti ve’t-Türâs, 10 (39), 143-151.
• Münzevî-Tahrânî, A. (1330/1951). Fihrist-i Kitâbhâne-i İhdâʾî-yi Âḳā-yı Seyyid Muhammed Mişkât be-Kitâbhâne-i Dânişgâh-ı Tahran (C. 1). Tahran, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân.
• Naghısoylu, M. (2013). Selçuklu’lar Devrinin Ünlü Bilim Adamı Hubeyş Tiflisi. A. Düz (Yayın koordinatörü), II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu Selçuklularda Bilim ve Düşünce, 19-21 Ekim 2011 Konya, Bildiriler/Proceedings Cilt-III Tabii Bilimler içinde (ss. 387-403), Konya, Selçuklu Belediyesi Yayınları.
• Nesirov, E. (2003). XIII. Yüzyıl Başlarında Anadolu Azerbaycan İlişkileri. Yayımlanmamış doktora tezi. Konya, Selçuk Üniversitesi.
• Nǝsirov, E. (2011). Orta Əsrlərdə Yaşamış Azərbaycanlı Alimlər, fəqihlər, müfəssirlər, mühəddislər, mütəkəllimlər, ravilər, qarilər ... Bakı, Nurlar.
• Nesirov, E. (2013). Selçuklular Döneminde Anadolu’da Yaşamış Azerbaycanlı Tabipler ve Eserleri. A. Düz (Yayın koordinatörü), II. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu Selçuklularda Bilim ve Düşünce, 19-21 Ekim 2011 Konya, Bildiriler/Proceedings Cilt-III Tabii Bilimler içinde (ss. 333-348), Konya, Selçuklu Belediyesi Yayınları.
• Öz, Y. (2016). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler (2. bs.). Ankara, Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, M., Güven, A. M. & Yılmaz, A. (2020). Müstakîm-zâde’nin Sözlükçülüğü ve Tercüme-i Kânûnu’l-Edeb Adlı Eseri. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (16), 383-399.
• Pârsâpûr, Z. & İsfehânî, M. M. (1388/2009). Kifâyetü’t-Tıb: Gencîne-i Kuhen-i Tıbb-ı Şark u Garb. Ahlâk u Târîh-i Pizişkî-i Îrân, 3 (1), 1-8.
• Poyraz, M. (2018). Hubeyş et-Tiflîsî’nin Hayatı: Biyografi Denemesi. Akademik-Us, Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 65-103.
• Rieu, C. (1881). Catalogue of The Persian Manuscripts in the British Museum (Vol. 2). London, British Museum.
• Rieu, C. (1895). Supplement to the Catalogue of The Persian Manuscripts in the British Museum. London, British Museum. Riyâhî, M. (1360/1981). Tiflisî Pîşâheng-i Fârsî-nüvîsî der Diyâr-ı Rûm. Âyende, 8, 620-625.
• Riyâhî, M. E. (1995). Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, (M. Kanar, Çev.). İstanbul, İnsan Yayınları, (1990).
• Sâdıkî, A. E. (1380/2001). Lügât-ı Fârsî-yi Kifâyetü’t-Tıbb-ı Hubeyş-i Tiflîsî, be- Hemrâh-ı Berresî Lügât-ı Takvîmü’l-Edviye-i O. Nâme-i Ferhengistân, 5 (1), 13-29.
• Safâ, Z. (1336/1957). Târîh-i Ulûm-ı Aklî der-Temeddün-i İslâmî tâ Evâsıt-ı Karn-ı Pencüm (2. bs. C. 1). Tahran, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân.
• Semenov, A. & Voronovskiy, D. G. (1963). Özbekistan SSR Fanlar Akademiyasining Şark Kolyazmalari Toplami 6. cilt. Taşkent, ÖzSSR Fanlar Akademiyasining Neşriyati.
• Sümertaş B. (2018). Hubeyş et-Tiflîsî ve Kırâat Hatalarına Dair Eseri: Kitâbü’t-Telhîs. Akademik-Us, Artvin Çoruh Üniversitesi İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 105-124.
• Şeşen, R., Akpınar, C. & İzgi, C. (1984). Fihrisü Mahtûtâti’t-Tıbbi’l-İslâmî bi’l-lügâti’l-Arabiyyeti ve’t-Türkiyyeti ve’l-Fârisiyye fî Mektebâti Türkiye,/Catalogue of İslamic Medical Manuscripts (In Arabic, Turkish & Persian) In the Libraries of Turkey. İstanbul, Ircica.
• Tâhir, Gulâm-rızâ (1350-1/1971-2). Ebü’l-Fazl Ḥubeyş bin İbrâhîm bin Muhammed Tiflîsî: Kânûn-ı Edeb (C. 1-3). Tahran, Bünyâd-ı Ferheng-i İrân.
• Taşkın, S. (2022). Eski Oğuz Türkçesine Ait Bir Tabirname: Kâmilü’t-Ta’bîr. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 27, 123-129.
• TÜYATOK (2000): Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu Isparta. Ege, T. (Proje Sorumlusu), Kaya, D. (Proje Yürütücüsü). Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Millî Kütüphane Başkanlığı.
• Uzun, A. (2019). İslam ve Bilim Tarihinde Sözlükçülük: Hubeyş Tiflîsî’nin Kânûnu’l-Edeb Adlı Arapça-Farsça Sözlüğü. Erdem, 77, 151-178.
• Vassie, R. (1995). A Classified Handlist of Arabic Manuscripts acquired since 1912. Volume II: Qur’ânic Sciences&Hadith. London, The British Library.
• Yazıcı, T. (2004). Ḥobayš b. Ebrāhim b. Moḥammad Teflisi. Encyclopædia Iranica, 12, 425-426.
• Yılmaz, A. (1991). Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddîn, Hayatı, Eserleri ve Mecelletü’n-Nisâb’ı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara, Ankara Üniversitesi.
• Yılmaztekin L. & Artam M. & Aytekin S. (2017). Hüseyin b. Muhammed İbrahim el-Tiflisî: Rüya Tabirleri (3. bs.). İstanbul, İmam Rıza Dergâhı Yayınları.