Yapay Zekânın Dinî Alanlarda Kullanımına Yönelik Tutum Ölçeği

Yıl 2025, Sayı: 64, 52 - 70, 28.08.2025

Ahmet Koç , Yeliz Akkaya Türkol

https://doi.org/10.29288/ilted.1611769

Öz

Yapay zekâ tüm dünyada birçok disiplini derinden etkileyen teknolojik gelişmedir. Ekonomi, eğitim,
çeviri, sinema, fotoğraf vb. çeşitli alanlarda yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. İnsanların yapay
zekâyı hayatlarına entegre etmeye başladıkları görülürken dinî alana da dahil edip etmeyecekleri merak konusudur. Bu araştırma yapay zekânın dinî alanlarda kullanımına yönelik bireysel tutumu ortaya koyan bir ölçek geliştirme çalışmasıdır. Ölçeğin araştırma sürecine yapay zekâ hakkında bilgisi olduğu düşünülen üniversite öğrencileri ve akademisyenler katılmıştır. 2024 yılında gerçekleştirilen çalışmanın birinci uygulamasında 354, ikinci uygulamasında 315 katılımcı yer almıştır. Açımlayıcı faktör analizinde KMO değeri 0,93 olarak; Bartlett testinde X2 değeri anlamlı olarak tespit edilmiştir. Özdeğeri 1’in üstünde olan 29 maddenin dört faktörde toplandığı; kaygı, fayda, güven ve kuşku isimleri verilen bu dört faktörün, ölçeğin toplam varyansının %58,42’sini açıkladığı saptanmıştır. Alt-üst grup madde ayırt edicilik analizi, ölçeğin her bir faktörünün ayırt edicilik özelliğinin bulunduğunu göstermiştir. Doğrulayıcı faktör analizi bulgularına göre “X2=2,24; RMSEA=0,06, CFI=0,91, IFI=0,91, TLI/NNFI=0,91, PGFI=0,71 ve PNFI=0,77” olarak belirlenmiştir. Buna göre modele ait değerlerin kabul edilebilir düzeyde olduğu, ölçek yapısını oluşturan modelin iyi uyum gösterdiği belirlenmiştir. Yapay Zekânın Dinî Alanlarda Kullanımına Yönelik Tutum Ölçeğinin geçerliği için yapılan açımlayıcı ve doğrulayıcı faktör analizleri ölçeğin geçerli olduğunu ortaya koymuştur. Güvenirlik analizinde ise ölçeğin bütünü için 0,94; sırasıyla alt boyutları için 0,91; 0,89; 0,83 ve 0,86 değerleri ile güvenilir olduğu tespit edilmiştir. Bu veriler “Yapay Zekânın Dinî Alanlarda Kullanımına Yönelik Tutum Ölçeğinin” mevcut örneklem ve bağlamda geçerli ve güvenilir olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak, Yapay Zekânın Dinî Alanlarda Kullanımına Yönelik Tutum Ölçeği, yapay zekânın dinî alanlarda ve uygulamalarda kullanılmasına yönelik bireylerin tutumlarını ölçmek için kullanılabilir.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi , Yapay Zekâ , Ölçek Geliştirme , Tutum Ölçeği , Din ve Teknoloji

Attitude Scale Towards the Use of Artificial Intelligence in Religious Fields

Öz

Artificial intelligence is a technological development that has profoundly impacted numerous
disciplines worldwide. It has become widely used in various fields, including economics, education,
translation, cinema, and photography. While it is evident that people are starting to integrate artificial
intelligence into their lives, whether they will also incorporate it into the religious field remains a
matter of curiosity. This research is a scale development study that examines individual attitudes
toward the use of artificial intelligence in religious contexts. University students and academics with
knowledge of artificial intelligence participated in the research process of the scale. In the 2024 study,
354 participants participated in the initial application, and 315 attended the follow-up application.
According to the exploratory factor analysis findings, the KMO value was 0.93, and the X2 value was
determined to be significant based on the Bartlett’s test. It was determined that 29 items with an
eigenvalue above one were gathered under four factors: anxiety, benefit, trust, and doubt, which
explained 58.42% of the scale’s total variance of the scale. The item discrimination analysis of the
upper and lower groups showed that each factor of the scale has a discrimination feature. According
to the confirmatory factor analysis findings, it was determined that “X2=2.24; RMSEA=0.06, CFI=0.91,
IFI=0.91, TLI/NNFI=0.91, PGFI=0.71, and PNFI=0.77”. Accordingly, it was determined that the model’s
values were acceptable and that the model used to form the scale structure showed a good fit.
Exploratory and confirmatory factor analyses were conducted to validate the Attitude Scale Towards
the Use of Artificial Intelligence in Religious Fields, revealing that the scale is valid. In the reliability
analysis, it was found that the scale was reliable with values of 0.94 for the whole scale and 0.91, 0.89,
0.83, and 0.86 for its sub-dimensions, respectively. These data show that the Attitude Scale Towards
the Use of Artificial Intelligence in Religious Fields is valid and reliable in the current sample and
context. As a result, the Attitude Scale Towards the Use of Artificial Intelligence in Religious Fields can
be used to measure individuals’ attitudes toward the use of artificial intelligence in religious areas and
practices.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion , Artificial Intelligence , Scale Development , Attitude Scale , Religion and Technology

Kaynakça

• Akgül, Birol – Ören, İlhan. “Yapay Zekâ Temelinde İnsan: Dataizm ve Dini Değer Paradoksu”. Medya ve Din Araştırmaları Dergisi 4/1 (2021), 65-79. https://doi.org/10.47951/mediad.947374
• Akkaya Türkol, Yeliz. “Interaction of Artificial Intelligence with Religions”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/Din ve Yapay Zekâ (Mayıs 2025), 60-79. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1626128
• Alfano, Mark vd. “Now You See Me, Now You Don’t: an Exploration of Religious Exnomination in DALL-E”. Ethics and Information Technology 26/2 (2024), 1-13. https://doi.org/10.1007/s10676-024-09760-y
• Arıcan, Sümeyra. “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Derslerinde Yapay Zekâ Destekli Modern Öğretim Yaklaşımları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 573-614. https://doi.org/10.33415/daad.1591945 Aydın, Ali Orhan. Yapay Zeka: Bütünleşik Bilişe Doğru. İstanbul: İstanbul Gelişim Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Ayhan, Mehmet – Kılıç, Zülal. “Yapay Zekâ Modellerinin Hadis Tarihi Sorularına Verdiği Yanıtların Karşılaştırmalı Analizi: Chatgpt ve Gemini Örneği”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 137-159. https://doi.org/10.33415/daad.1586164 Aytaç, Mustafa – Öngen, Burcu. “Doğrulayıcı Faktör Analizi ile Yeni Çevresel Paradigma Ölçeğinin Yapı Geçerliliğinin İncelenmesi”. İstatistikçiler Dergisi: İstatistik ve Aktüerya 5/1 (2012), 14-22. Bal, Samet Yahya – Sarıkaya, Berat. “Kelami Açıdan İnsan Fıtratı ve Bilinci Bağlamında Yapay Zekâ ve Transhümanizm”. Mavi Atlas 10/2 (2022), 404-418. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1119290
• Barsha, Farhat Lamia – Tasneem, Zarin. “Bestow: A Location-based Mobile Application for Religious Donors in Context of Bangladesh”. International WIE Conference on Electrical and Computer Engineering (WIECON-ECE). 1-4. India: IEEE, 2019. https://doi.org/10.1109/wiecon-ece48653.2019.9019898
• Brown, Timothy A. Confirmatory Factor Analysis for Applied Research. New York: Guilford Publications, 2. Basım, 2015.
• Büyüköztürk, Şener. “Faktör Analizi: Temel Kavramlar ve Ölçek Geliştirmede Kullanımı”. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi 32/32 (2002), 470-483.
• Büyüköztürk, Şener. Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 27. Basım, 2020.
• Charmaz, Kathy. Constructing Grounded Theory: A Practical Guide Through Qualitative Analysis. Sage Publications, 2006.
• Çakmak, Ahmet vd. “Dı̇n Eğı̇tı̇mı̇ Bı̇lı̇mı̇nı̇n Temel Konularında Chatgpt Yapay Zeka Uygulama Verı̇lerı̇nı̇n Güvenı̇lı̇rlı̇ğı̇”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 325-357. https://doi.org/10.33415/daad.1590460
• Çorbacı, Osman Kamil. “İlahi Hitaptan Makine Diline: Kutsal Metinlerin Yz ile Yeniden Okunması”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zekâ ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 541-572. https://doi.org/10.33415/daad.1580063
• Durmuş, Beril vd. Sosyal Bilimlerde Spss’le Veri Analizi. İstanbul: Beta Basım Yayın, 7. Basım, 2018.
• Elmas, Çetin. Yapay Zeka Uygulamaları. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2007.
• Elo, Satu – Kyngäs, Helvi. (2008). The Qualitative Content Analysis Process. Journal of Advanced Nursing 62/1 (2008), 107-115. https://doi.org/10.1111/j.1365-2648.2007.04569.x Erbek, Hurşit. Yapay Zekâ İle İlgili İddiaların Tanrı Tasavvurları Açısından Değerlendirilmesi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Eren, Selim. “İnanç ve Sosyo-Kültürel Çevre Etkileşimi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (2007), 129-152. Ergin, Demirali Yaşar. “Örnekleme Türleri”. M.Ü. Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi 6 (1994), 91-102.
• Fedorova, V. Marina – Rotanova, B. Mira. “Communication Strategies of Professional Communication of Religious Organizations in Modern Digital Society”. Communication Strategies in Digital Society Workshop (ComSDS). 18-21. Russia: IEEE, 2019. https://doi.org/10.1109/comsds.2019.8709646
• Fornell, Claes – Larcker, David F. ‘‘Evaluating Structural Equation Models With Unobservable Variables and Measurement Error’’. Journal of Marketing Research 1/18 (1981), 39-50. https://doi.org/10.1177/002224378101800104
• Gelgeç, Sevim. “Yapay Zekâ Modellerinin Tefsir Tarihi Özelinde İncelenmesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 493-519. https://doi.org/10.33415/daad.1583578
• Genç, Hasan Kamil. Yapay Zekânın Müzikal Yaratıcılığı: ChatGPT Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Güngör, Duygu. “Psikolojide Ölçme Araçlarının Geliştirilmesi ve Uyarlanması Kılavuzu”. Türk Psikoloji Yazıları 19/38 (2016), 104-112.
• Gürer, Dilara Zeynep – Gökbay, İnci Zaim. “Hat Sanatı Eserlerinin Yapay Zeka Algoritmaları İle Analizi”. The Journal of Social Sciences 64/64 (2023), 466-486. https://doi.org/10.29228/SOBIDER.70608
• Houdge, Olivier. Dictionary of Cognitive Science. New York: Routlegde Taylor and Francis Group, 2004.
• Jun, Guichun. “Virtual Reality Church as a New Mission Frontier in the Metaverse: Exploring Theological Controversies and Missional Potential of Virtual Reality”. Church Transformation 37/4 (2020), 297-305. https://doi.org/10.1177/0265378820963155
• Kafalı, Hasan. “Toplum ve Din Bağlamında Yapay Zekâ”. Yapay Zekâ, Transhümanizm ve Din. Ed. Muhammed Kızılgeçit. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2022. Kaya, Yakup – Eliyatkın, Elif. “Din Eğitiminde İçerik Oluşturma ve Kişiselleştirilmiş Öğrenme Aracı Olarak ChatGPT”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 615-646. https://doi.org/10.33415/daad.1582922 Kazak, Mehmet. Yapay Zekâ Kaygısı, Yabancılaşma ve Dindarlık İlişkisi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, İslami İlimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Khan, Naseer Abbas. “Artificial Intelligence, Self-Efficacy and Engagement in Religious Tourism: Evidence from Arbaeen Pilgrimage”. Journal of Hospitality and Tourism Insights 7/3 (2024), 1660-1678. https://doi.org/10.1108/JHTI-10-20230725 Kılıç, Ali İhsan. “Tasavvuf Tarihi Literatürü ve Yapay Zeka Perspektifleri: Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 233-258. https://doi.org/10.33415/daad.1586543
• Kızılgeçit, Muhammed vd. “Yapay Zekâ Sohbet Robotu ChatGPT ile İnanç- İnançsızlık, Doğalafet ve Ölüm Konuları Üzerine Nitel Bir Araştırma: Din ve Maneviyatın Psikolojik Sağlığa Etkileri”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/1 (2023), 137-172. https://doi.org/10.31463/aicusbed.1275061 Kline, Rex B. Principles and Practice of Structural Equation Modeling. New York: Guilford Press, 2. Basım, 2005.
• Kline, Rex B. Principles and Practice of Structural Equation Modeling. New York: Guilford Press, 3. Basım 2011.
• Koçak, Duygu vd. “Faktör Sayısının Belirlenmesinde MAP Testi, Paralel Analiz, K1 ve Yamaç Birikinti Grafiği Yöntemlerinin Karşılaştırılması”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 13/1 (2016), 330-359. Kozak, Jaroslaw – Fel, Stanislaw. “The Relationship between Religiosity Level and Emotional Responses to Artificial Intelligence in University Students”. Religions 15/3 (2024), 331. https://doi.org/10.3390/rel15030331
• Konigsburg, Joyce Ann. “Scientific Wonder, Artificial Intelligence, and Awe of the Divine”. Religions 15/4 (2024), 442. https://doi.org/10.3390/rel15040442
• La Cruz, Alexandra – Mora, Fernando. “Researching Artificial Intelligence Applications in Evangelical and Pentecostal/ Charismatic Churches: Purity, Bible, and Mission as Driving Forces”. Religions 15/2 (2024), 234. https://doi.org/10.3390/rel15020234
• Lankton, Nancy K. vd. “Technology, Humanness and Trust: Rethinking Trust in Technology”. Journal of the Association for Information Systems 16/10 (2015), 880–918. https://doi.org/10.17705/1jais.00411
• Lawshe, Charles H. “A Quantitative Approach to Content Validity”. Personnel Psychology 28/4 (1975), 563-575. https://doi.org/10.1111/j.1744-6570.1975.tb01393.x McQueen, Moira. “Sparking Religious Conversion through AI?”. Religions 13/5 (2022), 413. https://doi.org/10.3390/rel13050413
• New Arab. “Can’t Go to Mecca? Saudi Arabia Brings Hajj to the Metaverse with ‘VR Black Stone’ Experience”. Erişim 16 Mart 2025. https://www.newarab.com/news/saudi-brings-hajj-metaverse-vr-black-stone
• OPEN AI. “Open AI”. Erişim 9 Aralık 2024. https://openai.com/index/hello-gpt-4o/
• Okur, Hüseyin – Ekşi, Ahmet. “Yapay Zekâ (AI) Teknolojilerinin İslam Eşya Hukuku Bilgisi Üzerine Bir Değerlendirme: Chatgpt ve Google Gemini Karşılaştırması”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 29-54. https://doi.org/10.33415/daad.1582059 Ödemiş, Mehmet. “Yapay Zekâda Ruh/Bilinç ve Menşei Problemi”. Yapay Zekâ, Transhümaniz ve Din. Ed. Muhammed Kızılgeçit. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2022.
• Öztemel, Ercan. “Yapay Zekâ ve Din”. Yapay Zekâ, Transhümaniz ve Din. Ed. Muhammed Kızılgeçit. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2022.
• Reed, Randall. “AI in Religion, AI for Religion, AI and Religion: Towards a Theory of Religious Studies and Artificial Intelligence”. Religions 12/6 (2021), 401. https://doi.org/10.3390/rel12060401
• Russell, Stuart – Norvig, Peter. Artificial Intelligence: A Modern Approach. New York: Pearson, 2021.
• Schussler, Aura Elen. “Transhumanism As a New Techno-Religion and Personal Development: In the Framework of a Future Technological Spirituality”. Journal for the Study of Religions and Ideologies 18/53 (2019), 92-106.
• Schwarting, Rena – Ulbricht, Lena. “Why Organization Matters in “Algorithmic Discrimination”. KZfSS Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie 74/1 (2022), 307-330. http://dx.doi.org/10.1007/s11577-022-00838-3
• Schumacker, Randall E. – Beyerlein, Susan T. “Confirmatory Factor Analysis with Different Correlation Types and Estimation Methods”. Structural Equation Modeling 7/4 (2000), 629-636. https://doi.org/10.1207/S15328007SEM0704_6 Şahin, Melek Gülşah – Öztürk, Nagihan Boztunç. “Eğitim Alanında Ölçek Geliştirme Süreci: Bir İçerik Analizi Çalışması”. Kastamonu Eğitim Dergisi 26/1 (2018), 191-199. https://doi.org/10.24106/kefdergi.375863 Şahin, Mustafa Ergin – Akın, Ercan. “Derin Öğrenme ve Yapay Sinir Ağı Modelleri Üzerine Bir İnceleme”. EMO Bilimsel Dergisi 14/1 (2024), 27-38.
• Taşpınar, İsmail. “Yahudiliğin Yapay Zekaya Yaklaşımı ve ChatGPT’de Yahudilik”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 55-68. https://doi.org/10.33415/daad.1585830
• Tavşancıl, Ezel. Tutumların Ölçülmesi ve SPSS ile Veri Analizi. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2014. Thomas, David R. A General Inductive Approach For Analyzing Qualitative Evaluation Data. American Journal of Evaluation 27/2 (2006), 237-246. https://doi.org/10.1177/1098214005283748 Torun, Nur Kuban – Torun, Tolga. “Metaverse ve in Kavramlarının Sosyal Medya Madenciliği Yolu ile İncelenmesi”. Alanya Akademik Bakış 6/2 (2022), 2511-2526. https://doi.org/10.29023/alanyaakademik.1099247
• Tümer, Günay. “Din”. TDV İslam Ansiklopedisi. 9/312-320. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. Umbrello, Steven. “The Intersection of Bernard Lonergan’s Critical Realism, the Common Good, and Artificial Intelligence in Modern Religious Practices”. Religions 14/12 (2023),1536. https://doi.org/10.3390/rel14121536
• Ünal, Sevim. “İbadetlerle İlgili Fetvalar ve Yapay Zekâ Uygulamaları: Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024): 161-192. https://doi. org/10.33415/daad.1580752
• Wenan, Tan vd. “Digital Reference Model System for Religious Tourism & Its Safeties”. 7th International Conference on Engineering Technologies and Applied Sciences (ICETAS). 1-6. Malaysia: IEEE, 2020. https://doi.org/10.1109/icetas51660.2020.9484189 Yakut, İdris. “Yapay Zekâya Yönelik Tutum ve Dindarlık İlişkisi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 7/1 (2024), 37-59. https://doi.org/10.52637/kiid.1426977
• Yaşlıoğlu, M. Murat. “Sosyal Bilimlerde Faktör Analizi ve Geçerlilik: Keşfedici ve Doğrulayıcı Faktör Analizlerinin Kullanılması”. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi 46 (Kasım 2017), 74-85.
• Yılmaz Gömbeyaz, Melek. “Siyer Sahasında Sorulan Sorulara Yapay Zekâ Modellerinden Google Gemini Tarafından Verilen Cevaplara Dair Bir Araştırma”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 24/3 Özel Sayı: Yapay Zeka ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar (Aralık 2024), 411- 440. https://doi.org/10.33415/daad.1590791
• Yurdugül, Halil. “Ölçek Geliştirme Çalışmalarında Kapsam Geçerliği için Kapsam Geçerlik İndekslerinin Kullanılması”. XIV. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi. ed. Hüseyin Kıran. 1-6. Ankara: Tübitak Yayınları, 2005. Yurtkoru, E. Serra vd. Sosyal Bilimlerde SPSS’le Veri Analizi. İstanbul: Beta Basım Yayın, 7. Basım, 2018.