According to the Waqf Accounting Register Dated H. 1077/M. 1666 Income-Expenditure Records of the Waqfs in the Şehzâde Mehmed Complex

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 49 - 70, 30.01.2024

Mehmet Esat Sarıcaoğlu

Öz

Waqfs were religious-legal institutions that shaped the social and economic life of the Ottoman Empire. Essentially, waqfs were social institutions established to gain the favour of Allah through acts of charity and benefiting all humanity, and other living beings. In this context, the Ottomans, who built a great civilization in history, made significant contributions to the development of waqfs inherited from previous Turkish-Islamic states and to the diversification and spread of these charitable institutions in every aspect of social life. In the Ottoman Empire, almost all public services were carried out through waqfs. Indeed, public works such as road and bridge construction, social aid activities such as building hospitals and helping the needy, educational services, cultural tasks aimed at ensuring the construction of madrasas and libraries, all aspects of care for madrasa students, and religious services such as mosque construction were performed by waqfs. Waqfs were continuously monitored by the state, and this oversight was primarily based on accounting registers kept by waqf officials. These registers, which recorded the income and expenses of the waqfs, were named waqf accounting registers. This study presents in detail the income and expenditure records and the functioning of the waqfs belonging to the units of the Şehzade Complex, established by Suleyman the Magnificent in the name of his son, Prince Mehmed, after his death. The study is based on the data from the waqf accounting register numbered TS. MA.D 4789 and dated H. 1077/M. 1666, located in the Ottoman Archive within the Presidency State Archives.

Anahtar Kelimeler

Prince Mehmed, Complex, Şehzade Complex, Waqf, Waqf Accounting Register.

H. 1077/M. 1666 TARİHLİ VAKIF MUHASEBE DEFTERİNE GÖRE ŞEHZÂDE MEHMED KÜLLİYESİ’NDEKİ VAKIFLARIN GELİR-GİDER KAYITLARI

Öz

Vakıflar, Osmanlı Devleti’nin toplumsal ve ekonomik hayatını şekillendiren dinî-hukukî bir müessesedir. Vakıflar temelde, yapılan hayır işleri sayesinde Allah’ın rızasını kazanmak, tüm insanlığa ve diğer canlılara fayda sağlamak için kurulmuş sosyal kurumlardır. Bu bağlamda, tarihte büyük bir medeniyet kuran Osmanlılar, kendisinden önce kurulan Türk-İslam devletlerinden miras aldığı vakıfların gelişimine ve bu hayır kurumlarının çeşitlenerek sosyal yaşamın her alanına yayılmasına önemli katkılar sağlamışlardır. Osmanlı Devleti’nde neredeyse tüm kamu hizmetleri vakıflar aracılığıyla yapılmıştır. Nitekim yolların, köprülerin yapımı gibi kamu işleri, hastanelerin inşası ve muhtaç insanlara yardım gibi sosyal yardımlaşma faaliyetleri, eğitim ve öğretim hizmetlerine dair ücretler, medrese ve kütüphanelerin yapımını teminat altına almaya yönelik kültürel işler, medrese öğrencilerinin her türlü bakımı ve cami inşası gibi dinî hizmetler vakıflar tarafından yerine getirilmiştir. Vakıflar devlet tarafından sürekli kontrol edilmiş ve bu denetimin temel dayanağı da vakıf görevlileri tarafından tutulan muhasebe kayıtları olmuştur. Vakıfların gelir ve giderlerinin muhasebesinin kayıt altına alındığı bu defterlere ise vakıf muhasebe defterleri ismi verilmiştir. Bu çalışmada, Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Mehmet’in hayatı ve ölümünden sonra babasının onun adına kurmuş olduğu Şehzade Külliyesi’ndeki birimlere ait vakıfların gelir-gider kayıtları ve söz konusu vakıfların işleyişi, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri bünyesinde yer alan Osmanlı Arşivi’ndeki TS. MA.d 4789 numaralı ve H. 1077/M. 1666 tarihli vakıf muhasebe defterindeki verilerden hareketle ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şehzade Mehmet, Külliye, Şehzade Külliyesi, Vakıf, Vakıf Muhasebe Defteri

Kaynakça

• 1. Arşiv Kaynakları
• 1.1. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, TS.MA.D, 4789, s. 2-.14.
• 2. Kitaplar, Makaleler ve Tezler
• 2.1. Kitaplar
• Akgündüz, A. (1988). İslam hukukunda ve Osmanlı tatbikatında vakıf müessesesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çınar, H. ve Koyuncu, M. (2015). Vakıflar kaynakçası, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Çizakça, M. (2000). Osmanlı dönemi vakıflarının tarihsel ve ekonomik boyutları, İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi TÜSEV Yayınları.
• Kocaoğlu, B. (2019). Osmanlı Devleti’nde cizye vergisi, Ankara: Berikan Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1983). İslâm ve Türk hukuk tarihi araştırmaları ve vakıf müessesesi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2020). Osmanlı’nın sosyo-kültürel ve iktisâdî yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Peçevî İbrahim Efendi. (1999). Peçevî tarihi, C. I, (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi. (1989). Solak-zâde tarihi, C. II, (Haz. Vahid Çabuk), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tabakoğlu, A. (1985). Gerileme dönemine girerken Osmanlı maliyesi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1983). Osmanlı tarihi, C. 2, 4. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• 2.2. Makaleler
• Akman, A. (2018). Eski vakıflar hukuku bağlamında vakıf müessesesi ve günümüzdeki etkileri, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 26 (2), 189-224.
• Akozan, F. (1969). Türk külliyeleri, Vakıflar Dergisi, VIII, 303-308.
• Alioğlu, E. F. (2023). Şehzade Mehmet Camisi modüler tasarımı, Belleten, 87 (308), 87- 111.
• Bayartan, M. (2008). Osmanlı şehirlerinde vakıflar ve vakıf sisteminin şehre kattığı değerler, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, X (1), 157-175.
• Buluş, A. (2009). Sivil toplum kuruluşlarına tarihsel bir örnek: Osmanlı vakıfları, SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 8 (16), 21-36.
• Cantay, G. (2000). Osmanlı dönemi külliyeleri, Yeni Türkiye, 6(34), 457-466.
• Çobanoğlu, A. V. (2002). Külliye, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 26, 542-544.
• Demirtaş, F. (2010). Şehzade Mustafa’nın öldürülmesi–Tahlilî bir yaklaşım, Bilimname, XVIII (1), 205-228.
• Doğan, H. (2023). Muhasebe kayıtları ışığında Haseki Hürrem Sultan’ın İstanbul’daki vakıflarının malî bilançosu (H. 968/M. 1560-1561), Osmanlı’da Toplum, Şehir ve Ticaret-III, (Editör: Erkan Işıktaş-Muhammet Nuri Tunç), Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 65-100.
• Emecen, F. (2010). Süleyman I, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 38, 62-74.
• Erkal, M. (1993). Cizye, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8, 42-45.
• Eroğlu, H. (2010). Şehzade/Osmanlılar’da, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 38, 480-483.
• Genç, M. (2020). Mukâtaa, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXXI, 129-132.
• Günay, H. M. (2012). Vakıf, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42, 475-479.
• Güvemli, O. ve Güvemli, B. (2016). Osmanlı kayıt kültüründe vakıf muhasebesi ve devlet muhasebe sistemi, Vakıflar Dergisi, 46, 9-21.
• İnalcık, H. (1993). Osmanlılarda cizye, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8, 45-48.
• İpteş, C. ve Üzümcü, A. (2016). Klasik dönem Osmanlı Devleti’nde vakıfların gelir kaynakları, Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(14), 701-709.
• Müderrisoğlu, M. F. (2013). Kanunî Sultan Süleyman’ın baniliğinde ailesinin yeri, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 18, 187-206.
• Orbay, K. (2004). Vakıf muhasebe defterlerinde aynî toplanan tarımsal gelirler ve aynî giderlerin fiyatlandırılması ve tarihsel fiyatlar endekslemeleri konusunda, Osmanlı Araştırmaları, XXIV, 289- 305.
• Orman, İ. (2010). Şehzade Külliyesi, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 38, 483-485.
• Özgüdenli, O. G. (2012). Vakfiye, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42, 465-467.
• Pay, S. (2000). Osmanlı külliyelerinde yönetim (Bursa İvaz Paşa Külliyesi örneği), Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9 (9), 325-338.
• Ramazanoğlu, M. G. (2008). 16. Yüzyılda Osmanlı külliyeleri, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17 (3), 333-344. Sağır, Y. (2016). Vakfiyelerine ve belgelere göre Şehzâde Mehmet vakıfları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (43), 921-938.
• Şensoy, F. (2014). Muhasebe defterlerinden vakıfların çok yönlü boyutlarını izlemek-Bir örnek XVIII. y.y.”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 7, 76-103.
• Tarım Ertuğ, Z. (2000). İmaret, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXII, 219-220.
• Uluçay, Ç. (1970). Kanuni Sultan Süleyman ve ailesi ile ilgili bazı notlar ve vesikalar, Kanunî Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 227-257.
• Ünyay Açıkgöz, F. ve Doğan, H. (2023). H. 905/ M. 1499 tarihli Esâmî Defterine göre Bursa’da vakıf görevlilerinin mevâcibleri, Journal of History School, 16 (65), 1557-1597.
• Yediyıldız, B. (1982). Müessese-toplum münâsebetleri çerçevesinde XVIII. asır Türk toplumu ve vakıf müessesesi, Vakıflar Dergisi, XV, 23-53.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf /Tarih, DİA, 42, 479-486.
• 2.3. Tezler
• Aykutlu, F. (2014). Şehzade ve Süleymaniye Külliyeleri’nde su mimarisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Mühendislik ve Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Çiftçi, C. (2001). Bursa’da vakıfların sosyo-ekonomik işlevleri (1544-1588 ve 1749-1795 Yılları arası vakıf muhasebe kayıtları ışığında), (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Demirci, T. (2019). Sosyal ve politik bir vaka olarak Osmanlı Devleti’nde şehzade ölümleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.