The Founder of Modern Tajik Literature Sadreddin Aynî: His Life Works and Thought

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 57, 1 - 19, 29.12.2023

Turgay Şafak

https://doi.org/10.32330/nusha.1354916

Öz

Sadreddin Aynî, who is considered to be the founder of modern Tajik literature, was born in Bukhara. He has produced works in the fields of history, literature, linguistics, poetry and social criticism. With the works he produced, he made a great contribution to the change of the literary, social and cultural environment in Tajikistan and Uzbekistan. Sadreddin Aynî, who was born in a family engaged in farming in Bukhara, studied at the madrasas such as Alim Cân, Bedel Bey, Hacı Zâhid, Kökeldaş and Hüseyin Bay, apart from the Mir Arab madrasah where he was initially educated in Bukhara. He met new ideas in the intellectual and literary environments in Bukhara. Aynî, who was among the people who started the Maarif movement together with the Ceditist intellectuals, saw the deficiency when the first school opened with the jadid method in Bukhara was opened, and wrote textbooks for these schools. One of the important factors affecting Sadreddin Aynî's world of thought was the newspapers published all over the world. In particular, the newspaper Tercüman, which was published in Crimea, helped İsmail Gaspıralı meet modern ideas. His copyrighted works include history, literature, biography, autobiography, memoirs and poems. Aynî struggled hard to prove that Tajik language and literature is an independent literature, and he wrote various books in this direction.
In this article, the life works and thoughts of Sadreddin Aynî, about whom no study has been done in Turkey until today, are discussed. In the first chapter, the life of the author is discussed. In the second part, information is given about his basic thoughts, political and cultural activities and effects. In the third part, his works are introduced by classifying them according to their subjects.

Anahtar Kelimeler

Sadreddin Aynî, Tajik Literature, Tajik, Tajikistan

MODERN TACİK EDEBİYATININ KURUCUSU SADREDDİN AYNÎ: HAYATI ESERLERİ VE DÜŞÜNCESİ

Öz

Modern Tacik edebiyatının kurucusu olarak kabul edilen Sadreddin Aynî, Buhara’da dünyaya gelmiştir. Tarih, edebiyat, dilbilim, şiir ve sosyal eleştiri alanlarında eserler vermiştir. Ortaya koyduğu eserlerle Tacikistan ve Özbekistan’daki edebî, sosyal ve kültürel ortamın değişiminde büyük katkısı olmuştur. Buhara’da çiftçilik yapan bir ailede dünyaya gelen Sadreddin Aynî Buhara’da başlangıçta eğitim gördüğü Mir Arab medresesi dışında Alim Cân, Bedel Bey, Hacı Zâhid, Kökeldaş ve Hüseyin Bay gibi medreselerde ilim tahsil etmiştir. Buhara’daki entelektüel ve edebi ortamlarda yeni düşüncelerle tanışmıştır. Ceditçi aydınlarla birlikte Maarif hareketini başlatan kişiler arasında bulunan Aynî, Buhara’da cedit usulle açılan ilk mektep açıldığında eksikliğini görerek bu mektepler için ders kitapları da kaleme almıştır. Sadreddin Aynî’nin düşünce dünyasını etkileyen önemli unsurlardan biri dünyanın dört bir yanında neşredilen gazetelerdi. Özellikle İsmail Gaspıralı’nın Kırım’da neşredilen Tercüman gazetesi modern düşüncelerle tanışmasına vesile olmuştur. Telif ettiği eserler arasında tarih, edebiyat, biyografi, otobiyografi, hatırat ve şiirler vardır. Aynî, Tacik dil ve edebiyatının müstakil bir edebiyat olduğunu ispat etmek için ciddi mücadeleler vermiş, bu yönde çeşitli kitaplar kaleme almıştır.
Bu makalede Türkiye’de hakkında bugüne kadar herhangi bir çalışma yapılmamış olan Sadreddin Aynî’nin hayatı eserleri ve düşünceleri ele alınmıştır. Birinci bölümde müellifin hayatı ele alınmıştır. İkinci bölümde temel düşünceleri, siyasi ve kültürel faaliyetleri ve etkileri hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde ise eserleri konularına göre tasnif edilerek tanıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sadreddin Aynî, Tâcik Edebiyatı, Tacikçe, Tacikistan

Kaynakça

• Aynî, Sadreddin. (1362). Yâd-dâşthâ. Editör Ali Ekber Saîdî-yi Sîrcânî. Tahran: Âgâh.
• Aynî, Sadreddin. (1959). Yad-daştha 3. C. 3. 4 c. Stalinabad: Neşriyat-ı Devleti-yi Tacikistan.
• Aynî, Sadreddin. (1960). Adine. Stalinabad: Neşriyat-ı Devleti-yi Tacikistan.
• Ayni, Sadreddin. (1970). Buhara Cellatları. Çeviren Yalçın Tura. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Aynî, Sadreddin. (1976). Lügat-i Nim-tafsili-yi Taciki. Duşenbe: İrfan.
• Aynî, Sadreddin. (1978). Muhtasar-ı terceme-i Hal-i Hodem. Duşenbe: Daniş.
• Aynî, Sadreddin. (1984). Dahunda. Duşenbe: İrfan.
• Becka, Jiri. (1372). Edebiyat-ı Farisi der Tacikistan. Çeviren Mahmud Ibâdiyan, Saîd Abânejâd Hicrândûst. Tahran: Merkez-i Mutâlât ve Tahkîkât-ı Ferhengi-yi Beynelmileli.
• Hâmidî, Muhammed Rıza. (1386). “Nazarî be Menâbi’-i Mâverâünnehir ve Hânedân-ı Mangıtiyye der Sede-yi Nuzdehum-i Mîlâdî”. Neşriyye-i Târih: Danişgâh-ı Âzâd-ı İslamî Vâhid-i Mahellât, sy 4: 54-72.
• Hemedani, Azita, ve Mesud Hüseynipur. (1393). “Negahî be Zindegi ve Asar-ı Sadreddin Ayni”, sy 55: 256-186.
• Hitchins, K. (1985). “ʿAynī, Sadr-al-dīn”. İçinde Encyclopaedia Iranica, 144-49. London: Routledge and Kegan Paul. https://iranicaonline.org/articles/ayni-sadr-al-din.
• Hüseynipur, Mesud, ve Azita Hemedani. (2013). “Evvel Hîş, Duvvum Dervîş: Nigâhî Diger be Sadreddin Aynî”. İrân-şînâsî 25 (2): 221-34.
• Metinî, Celâl. (2013). “Sadreddin Aynî, Zebân-ı Farisi ve Tâcikistân”. İrân-şînâsî 25 (2): 205-20.
• Mutribî-yi Semerkandi, Sultan Muhammed. (2003). Tezkiretü’ş-şuara. Editör Ali Refii Ala Mervdeşti. Tahran: Mîrâs-ı Mektûb.
• Müselmâniyân-ı Kubâbiyânî. (1383). Sitârehâ-yi Pâmîr: Âşinâî bâ Tenî Çend ez Edîbân-ı Muasır-ı Tâcîk. Tahran: İntişârât-ı Beynelmilelî-yi El-Hüdâ.
• Sadreddinzade-i Aynî. (1382). “Kitâbî ki Heftâd Sâl Zindânî Bûd”. Name-i Encümen, sy 11: 115-29.
• Sadreddinzade-i Aynî. (1393). Dil. persianjoman. (1393). http://parsianjoman.org/?p=1368.
• Sadreddinzade-i Aynî, Kemaleddin. (1384). “Ustad Rudeki ve Ser-neveşt-i Kİtab-ı Nümune-i Edebiyat-ı Tacik”. Rudeki 6 (8-9): 75-87.
• Şukûrî, Muhammedcan. (1383). “Edebiyyât Pejuhî-yi Sadreddin Aynî ve Hodşinâsî-yi Milli-yi Tâcikân-ı Ferârûd”. Name-i Encümen, sy 16: 107-37.
• Şukûrî-yi Buharâyî, Muhammed Can. (1388). “İbkılab-ı Buhara ya Belvâ-yı Buhara”. Rudeki 10 (23): 93-128.