Osmanlı’da Gıda Güvenliği: Halk Sağlığı ve Uluslararası Ticaret Kıskacında Mahlût Zeytinyağları Meselesi

Yıl 2019, Cilt: 54 Sayı: 54, 277 - 306, 21.06.2019

Oya Gözel- Durmaz

https://doi.org/10.18589/oa.632435

Cited By: 2

Öz

19. yüzyılın ortalarından itibaren kamusal sağlık uygulamaları hükümetlerin temel

politika alanları içine girmiş, bu çerçevede halk sağlığını korumak adına çeşitli adımlar

atılmıştır. Halk sağlığının korunmasının bir ayağını halkın güvenilir gıda maddelerine

ulaşması oluşturmaktadır. 19. yüzyılda ulaşım imkânlarının ve kapitalizmin gelişimi

sonucu uluslararası düzeyde muazzam bir meta akışı doğmuş, gıda maddelerinde “tağşiş”

-yani bir maddenin içine başka bir madde karıştırarak saflığını bozma- tüm dünyada

önemli bir sorun olarak gündeme gelmiştir. Kapitalist dünya ekonomisine eklemlenen

Osmanlı Devleti’nde de 1850’lerden itibaren gıda güvenliği çözüm bulunması

gereken bir mesele haline dönüşmüş, devlet tağşiş karşısında birtakım tedbirler almak

durumunda kalmıştır. Ancak alınan önlemler yine bu dönemde imzalanmış serbest

ticaret anlaşmaları dolayısıyla uluslararası ticari ilişkileri olumsuz etkilemiş ve yabancı

elçilikler konuya müdahil olmuştur. Bu çalışma gıda güvenliği meselesini mahlût

(karışık) zeytinyağları üzerinden detaylandırarak incelemeye çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Halk Sağlığı, Gıda Güvenliği, Gıda Tağşişi, Zeytinyağı, Pamukyağı

Kaynakça

• Bibliyografya Arşiv belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, A.MKT.MHM, 494/23; BOA, BEO, 3504/262742; BOA, BEO, 3713/278459; BOA, DH.MKT 1460/55; BOA, DH.MKT, 1383/72; BOA, DH.MKT, 1432/24; BOA, DH.MKT, 1462/26; BOA, DH.MKT, 1525/15; BOA, DH.MKT, 2885/28; BOA, HR.HMŞ.İŞO, 173/1; BOA, HR.HMŞ. İŞO, 173/25; BOA, HR.HMŞ.İŞO, 173/6; BOA, HR.HMŞ.İŞO, 190/49; BOA, HR.HMŞ.İŞO, 199/74; BOA, HR.TH, 74/10; BOA, HR.TH, 89/75; BOA, HR.TO, 207/74; BOA, HR.TO, 207/78; BOA, HR.TO, 207/87; BOA, HR.TO, 263/44; BOA, MV, 22/1; BOA, ŞD, 2786/4; BOA, ŞD, 600/73; BOA, ŞD, 604/1. Yayımlanmış Eserler “An Easy Test for Olive Oil”, Scientific American, 44/8 (19 Şubat 1881), s. 120. “Saf Zeytinyağlarıyla Tabii ve Margarinli Tereyağları Nasıl Tanılır?”, Maarif, 121 (4 Teşrin-i Sani 1309), s. 268. Adulteration of Food, Drink and Drugs, London: 1855. Aksakal, Layla J.: “The Sick Man and His Medicine: Public Health Reform in the Ottoman Empire and Egypt” (2003 Third Year Paper, Harvard Law School, 26 April 2003) (Erişim 2 Şubat 2019). Arıkan, Zeki: “Midilli-İstanbul Arasında Zeytinyağı Ticareti”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 25/40 (2006), s. 1-28. Atkins, Peter, Alessandro Stanziani: “From Laboratory Expertise to Litigation: The Municipal Laboratory of Paris and the London Inland Revenue Laboratory, 1870-1914. A Comparative Analysis”, Christelle Rabier (ed.), Fields of Expertise: a Comparative History of Expert Procedures in Paris and London, 1600 to Present, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing 2007, ss. 317-339. Bach, O.: “The Testing of Olive Oil”, The American Journal of Pharmacy, 55 (Temmuz 1883), s. 354-357. Bakır, Abdülhalik: Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara: Bizim Büro, 2000. Carter, Oscar C. S.: “On the Detection of Adulterations in Oils”, Proceedings of the American Philosophical Society, 22/120, Part IV (Ekim 1885), s. 296-299. Doğan, Faruk: “Osmanlı Devleti’nde Zeytinyağı (1800-1920)” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, 2007. Dölen, Emre: “1870’li Yıllarda Mekteb-i Tıbbiye Laboratuvarında Yapılan Analiz ve İncelemeler”, Marmara Üniversitesi Eczacılık Dergisi, 2 (1992), s. 145-159. Düstur, 1. Tertip, 8. Cilt, Ankara: Başvekalet Devlet Matbaası 1943. Eldem, Vedat: Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: TTK 1994. Ergin, Osman N.: Mecelle-i Umur-ı Belediyye, cilt 6, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları 1995. Günergun, Feza: “Chemical Laboratories in Nineteenth-Century Istanbul: A Case-Study on the Laboratory of the Hamidiye Etfal Children’s Hospital”, Marta C. Lourenço, Ana Carneiro (ed.), Spaces and Collections in the History of Science The Laboratorio Chimico Overture, Museum of Science of the University of Lisbon 2009, s. 91-101. Günergun, Feza: “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905)”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: TTK 1992, s. 229-252. OY A G Ö Z E L - D U R M A Z 303 Günergun, Feza, Şeref Etker: “From Quinaquina to ‘Quinine Law’: A Bitter Chapter in the Westernization of Turkish Medicine”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XIV/2 (2013), s. 41-68. Hierholzer, Vera: “The ‘War Against Food Adulteration’: Municipal Food Monitoring and Citizen Self-Help Associaitions in Germany, 1870s-1880s”, Peter Atkins, Peter Lummel, Derek J. Oddy (ed.), Food and the City in Europe Since 1800, Aldershot: Ashgate Publishing 2007, s. 117-128. Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi VII. Cilt, Islahat Fermanı Devri (1861-1876), Ankara: TTK Basımevi 2003. Kocacık, Eyüp Talha, Afife Mat: “İstanbul’da Zehirler ve Zehirlenme Vakaları (1846-1917)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XV/2 (2014), s. 21-38. Kurmuş, Orhan: Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, İstanbul: Yordam Kitap 2007. Kuzucu, Kemalettin: “Gazete Reklamlarına Göre Osmanlı’nın Son Asrında İstanbul’un Beslenme Hayatına Bakış”, I. Türk Mutfak Kültürü Sempozyumu, 14-15 Ekim 2010-Bilecik, Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Yayınları 2012, s. 425-460. Kütükoğlu, Mübahat S.: Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1850), Ankara: Türk Tarih Kurumu 2013. Lancet Reports of the International Congresses of Hygiene and Demography held from 1876 to 1889, London: Ballantyne, Hanson and Co. 1891. Marie, Ch.: “The Adulteration of Olive Oil”, The American Journal of Pharmacy, 55 (Temmuz 1883), s. 25-27. Norton, Thomas H.: “Cotton Oil in Turkey”, Levant Trade Review, 5/4 (March Quarter 1916), s. 328-334. Oddy, Derek J.: “Food Quality in London and the Rise of Public Analyst, 1870-1939”, Peter Atkins, Peter Lummel, Derek J. Oddy (ed.), Food and the City in Europe Since 1800, Aldershot: Ashgate Publishing 2007, s. 91-103. Oddy, Derek J.: “Introduction”, Derek J. Oddy, Alain Drouard (ed.), The Food Industries of Europe in the Nineteenth and Twentieth Centuries, New York: Routledge 2016, s. 1-16. Pamuk, Şevket: 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti Tarihi İstatistikler Dizisi Cilt 1, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü 1995. Pamuk, Şevket: Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2005. Phillips, Jim, Michael French: “Adulteration and Food Law, 1899-1939”, Twentieth Century British History, 9/3 (1998), s. 350-369. Ramon-Muñoz, Ramon: “Modernizing the Mediterranean Olive-Oil Industry, 1850s-1930s”, Derek J. Oddy, Alain Drouard (ed.), The Food Industries of Europe in the Nineteenth and Twentieth Centuries, New York: Routledge 2016, s. 71-88. OSMANLI’DA GIDA GÜVENLIĞI 304 Ramon-Muñoz, Ramon: “Specialization in the International Market for Olive Oil Before World War II”, Şevket Pamuk ve Jeffrey G. Williamson (ed.), The Mediterranean Response to Globalization before 1950, London: Routledge 2000, s. 159-198. Ransom, Luther A.: The Great Cottonseed Industry of the South, New York: Oil, Paint and Drug Reporter 1911. Report of the Commissioner of Internal Revenue for the Fiscal Year Ended June 30, 1888, Washington: Government Printing Office 1888. (https://babel.hathitrust.org/cgi/pt ?id=njp.32101067873743;view=1up;seq=9;size=125) (Erişim 31 Ocak 2018) Richards, Edgar: “Legislation of Food Adulteration”, Science, 16/394 (Aug. 22, 1890), s. 101-104. Sadtler, Samuel P.: A Handbook of Industrial Organic Chemistry, Philadelphia: J.B. Lippincott Company 1892. Sağlam, Tevfik: Nasıl Okudum, İstanbul: İstanbul Matbaası 1981. Samancı, Özge: “Avrupa’da ve Türkiye’de Yemek Tarihçiliğine Kısa Bir Bakış”, Ayşegül Avcı, Seda Erkoç, Elvin Otman (haz.), Yemekte Tarih Var Yemek Kültürü ve Tarihçiliği, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012, s. 27-40. Sarıçelik, Kerim: “Osmanlı Dönemi’nde Isparta ve Burdur Sancaklarında Gülcülük ve 1913 Tarihli Gül Yağlarının Men-i Tağşişi Talimatnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 38 (Ağustos, 2016), s. 37-50. Scholliers, Peter: “Food Fraud and the Big City: Brussels’ Response to Food Anxieties in the 19th Century”, Peter Atkins, Peter Lummel, Derek J. Oddy (ed.), Food and the City in Europe Since 1800, Aldershot: Ashgate Publishing 2007, s. 77-90. Shaw, Stanford J.: “The Nineteenth-Century Ottoman Tax Reforms and Revenue System”, International Journal of Middle East Studies, 6/4 (1975), s. 421-459. Shillington, Jessie: “History of National Pure Food and Drug Legislation in the United States to 1906” (Yayımlanmamış Master Tezi), University of Kansas, 1915. Sifneos, Evridiki: “On Entrepreneurs and Entrepreneurship of the Olive-Oil Economy in the Aegean: The Case of Lesvos Island”, The Historical Review, I (2004), s. 245-273. Stanziani, Alessandro: “Municipal Laboratories and the Analysis of Foodstuffs in France under the Third Republic: A Case Study of the Paris Municipal Laboratory, 1878- 1907”, Peter Atkins, Peter Lummel, Derek J. Oddy (ed.), Food and the City in Europe Since 1800, Aldershot: Ashgate Publishing 2007, s. 105-115. Şiviloğlu, Murat Remzi: “The Emergence of Public Opinion in the Ottoman Empire (1826-1876)” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), University of Cambridge, 2014. Thurston, Azor: Pharmaceutical and Food Analysis, New York: D. Van Nostrand Company 1922. OY A G Ö Z E L - D U R M A Z 305 Tolman, L. M., L. S. Munson: Olive Oil and Its Substitutes, Washington: Government Printing Office 1903. Ünver, Metin: “Midilli Adası’nın İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1876-1914)” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, 2012. Yenson, Mutahhar: “19. Yüzyıl Tıpsal Kimya Laboratuarcılığımızın Tıp Tarihimiz Bakımından Önemi”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: TTK 1992, s. 137-139. Yıldırım, Nuran: “İstanbul Eczanelerinde Hasta Muayenesi ve Tıbbi Tahlil Laboratuvarları”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, 2-3 (1996/97), s. 71-97. Yıldırım, Nuran: “Osmanlı Devleti’nde Gıda Kontrolüne Bakış”, 14. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Hastalıklar-Hastaneler-Kurumlar Sağlık Tarihi Yazıları I, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 2014, s. 54-69.