The Traces of the Ministry of Foreign Affairs in Ottoman/Turkish Modernization (1836-1871)

Yıl 2023, Cilt: 18 Sayı: 3, 637 - 654, 01.12.2023

Erhan Ezici Taşansu Türker

https://doi.org/10.17153/oguiibf.1274486

Öz

Reform efforts that started in the military field in the Ottoman Empire gained a new dimension in the 19th century. In this period, the scope of the reforms exceeded the military field and directly affected the administrative structure. In particular, from 1836, when the Ministry of Foreign Affairs was established, to 1871, the foreign staff played an active role in the reform processes. Therefore, the Ministry of Foreign Affairs gained the function of a bridge through reforms which were transferred to the Empire. In this article, the traces of the personnel of the Ministry of Foreign Affairs on the reforms made in the fields of administration, justice, finance, economy, education and military were examined. By following these traces through examples, the claim that the Ministry of Foreign Affairs was effective in reforms in other institutions was tested.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Ministry of Foreign Affairs, Reform, Modernization, Tanzimat

Osmanlı/Türk Modernleşmesinde Hariciye Nezaretinin İzleri (1836-1871)

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda askeri alanda başlayan reform çabaları, XIX. yüzyılda yeni bir boyut kazanmıştır. Bu dönemde reformların kapsamı askeri alanı aşarak doğrudan idari yapıyı etkilemiştir. Özellikle Hariciye Nezaretinin kurulduğu 1836 yılından 1871 yılına kadar hariciye kadroları reform süreçlerinde etkin bir rol üstlenmiştir. Dolayısıyla Hariciye Nezareti, reformların İmparatorluğa aktarıldığı bir köprü fonksiyonu kazanmıştır. Bu çalışmada ilgili dönemde hariciye nezareti personelinin idari, adli, mali, iktisadi, eğitim ve askeri alanlarda yapılan reformlar üzerindeki izleri incelenmiştir. Bu izler örnekler üzerinden takip edilerek, Hariciye Nezaretinin diğer kurumlardaki reformlar üzerindeki etkili olduğu iddiası test edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Hariciye Nezareti, Reform, Modernleşme, Tanzimat

Kaynakça

• Hatt-ı Hümayun (HAT): 774/36324, 1245/48327/B.000001, 255/14517, 305/18002.
• Maliyeden Müdevver (MAD.d.): 8999.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS.): 01861/00008.
• Hariciye Nezareti Petersburg Sefareti (HR.SFR.1.): 00018/00092.
• Hariciye Nezareti Londra Sefareti (HR.SFR.3.): 00154/00022.
• Takvîm-i Vekâyi, No: 280, 303, 560, 616, 629.
• Abdurrahman Şeref. (1339), Tarih Musahabeleri, İstanbul: Matbaa-i Amire.
• Ahmed Cevdet Paşa. (1980), Ma’rûzât, (haz. Y. Halaçoğlu), İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Aktan, A. (haz.) (2018), “Umûr-i maliyeye dair huzûr-i şevket-mevfûr-i hazret-i padişahîye Fuad Paşa’nın takdim eylediği takrir suretidir”, Muharrerât-ı Nâdire, Türk Tarih Kurumu, Ankara: 98-107.
• Akyıldız, A. (1996), Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası, Kâğıt Para ve Sosyo-ekonomik Etkileri, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Akyıldız, A. (1993), Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Akyüz, K. (1975), Encümen-i Dâniş, Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Antel, S. C. (1999), “Tanzimat Maarifi”. Tanzimat 1, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 441-462.
• Arıkan, V. S. (1996), Nizâm-ı Cedit’in Kaynaklarından Ebubekir Ratib Efendi’nin “Büyük Lâyiha”sı, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Baysun, M. C. (1960), “Mustafa Reşid Paşa’nın Siyasî Yazıları”. İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, C.11, S.15: 121-142.
• Belgelerle Türk Polis Tarihi. (2014), Cilt 2, Ankara: Emniyet Genel Müdürlüğü Arşiv ve Dokümantasyon Dairesi Başkanlığı.
• Bozkurt, G. (1996), Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Cevdet Paşa. (1953), Tezâkir 1-12. (yay. Cavid Baysun), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çadırcı, M. (1999), “Tanzimat”, Osmanlı, C.6, Teşkilat, (ed. G. Eren), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları: 183-198.
• Çadırcı, M. (2013), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çağatay, N. (1994), “Tanzimat ve Türk Eğitimi”. Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler, Ankara: Tarih Kurumu Yayınları: 53-64.
• Davison, R. H. (2005), Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876, çev. Osman Akınhay, İstanbul, Agora Kitaplığı.
• Engelhardt, E. P. (2010), Türkiye’de Çağdaşlaşama Hareketleri, Tanzimat, çev. Ö. Uğurlu-N. Uğurlu, İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Eraslan, Z. (2018), Şûrâ-yı Devletten Danıştaya Yapısal ve Fonksiyonel Dönüşüm, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Ezici, E. (2020), Hariciye Teşkilatı; Türk Kamu Yönetiminde Bir Modernleşme Modeli, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Fatma Aliye. (1332), Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, Dersaadet.
• Findley, C. V. (1997), “Hariciye Nezâreti”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.16, İstanbul: ss.178-180.
• Findley, C. V. (2014), Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, Babıâli, 1789-1922, çev. Ercan Ertürk, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gencer, A. İ. (1994), “Encümen-i Dâniş ve Mustafa Reşid Paşa”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: 31-37.
• Gözler, K. (2019), “Osmanlı Mülkî İdare Sistemi Üzerinde Fransız Etkisi: 1864 ve 1871 Vilayet Nizamnameleri Fransa’dan mı İktibas Edilmiştir?”, Amme İdaresi Dergisi, C. 52, S. 1, Mart: 1-32.
• Gülmez, M. (1983), “Polis Örgütünün İlk Kuruluş Belgesi ve Kaynağı”. Amme İdaresi Dergisi, C.16, S.4, Aralık: 3-15.
• Güran, T. (1993), “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları, 1841-1861”. Belgeler, C. XIII, S.17, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara: 213-362.
• Kaplan, M. (1994), “Mustafa Reşid Paşa ve Yeni Aydın Tipi”. Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri, Bildiriler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları: 113-120.
• Karal, E. Z. (1964), “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi.” Belleten, C. XXVIII, S. 112, Ekim: 581-601.
• Karal, E. Z. (2011a), Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri 1856-1861, C. VI, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karal, E. Z. (2011b), Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri 1861-1876, C.VII, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karal, E. Z. (2007), Osmanlı Tarihi, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), C. V, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karal, E. Z. (1988), Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, Nizam-ı Cedit, 1789-1807, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kaynar, R. (2010), Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Keskin, N. E. (2015), “Vilayet Nizamnamesi’nden Cumhuriyet’e Yönetsel Ölçek Tartışması”, 1864 Vilayet Nizamnamesi, (ed. E. Tural ve S. Çapar), TODAİE: 231-248.
• Kış, S. (2012), Divan-ı Muhasebat (1862-1908), Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Kinross, L. (2009), Osmanlı İmparatorluğunun Yükselişi ve Çöküşü, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
• Kuran, E. (1976), “Osmanlı İmparatorluğu’nda İnsan Hakları ve Sadık Rifat Paşa (1807-1857)”. VIII. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Ekim, Ankara, C.II: 1449-1453.
• Kuran, E. (2013), Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Meseleler, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Lévy, Noémi. (2009), “Polislikle İlgili Bilgilerin Dolaşım Tarzları: Osmanlı Polisi İçin Fransız Modeli Mi?”. çev. D. Öztürk ve B. Onaran, Jandarma ve Polis, Fransız ve Osmanlı Tarihçiliğine Çapraz Bakışlar, (der. N. Lévy, N. Özbek, A. Toumarkine), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları: 146-170.
• Lewis, B. (1996), Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. M. Kıratlı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mardin, Ş. (1981), “Religion and Secularism in Turkey”. Atatürk: Founder of a Modern State, (eds. A. Kazancıgil, E. Özbudun), C. Hurst & Company, London: 191-219.
• Mardin, Ş. (2012), “Tanzimat Fermanı’nın Manâsı: Yeni Bir İzah Denemesi”. Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (ed. H. İnalcık, M. Seyitdanlıoğlu), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: 147-165. Ortaylı, İ. (2014), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2018), Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Osman Nuri. (1922), Mecelle-i Umûr-ı Belediye, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye.
• Önsoy, R. (1986), “Tanzimat Döneminde Sanayi ve Ticaretle İlgili Meclisler (1839-1876)”. X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül, Ankara, C. IV: 1685-1696.
• Özcan, A. (2013), “Osmanlı Devleti’nde Jandarma Teşkilatı Kurulmasının Gündeme İlk Defa Gelişi (1839)”. Tarih Araştırmaları Dergisi, C.32, S.53: 173-194.
• Parlatır, İ. (1994), “Tanzimat Ruhunun Edebiyata Kazandırdığı Değerler”. Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara: 31 Ekim-3 Kasım 1989, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi: 553-567.
• Rosenthal, S. (1980), “Foreigners and Municipal Reform in Istanbul: 1855-1865”. International Journal of Middle East Studies, April, Vol.11, No.2: 227-245.
• Sadık Rıfat Paşa. (1264a), “İdare-i Hükümetin Bazı Kava’id-i Esasiyesini Mütezammın Rıf’at Paşa Merhumun Kaleme Aldığı Risaledir”. Müntahâbât-ı Asâr: 42-64.
• Sadık Rıfat Paşa. (1264b),” Rıfat Paşa Merhumun Elli Üç Tarihi Evâhirinde Viyanaya Büyükelçi Ta’yin Olduğu Esnada Hariciye Nazırı Bulunan Reşit Paşa Merhuma Yazmış Olduğu Muharrerâtdan İntihab Olunan Bazı Mekâtibdir”. Müntahâbât-ı Asâr.
• Saydam, A. (2006), “Nâmık Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.32: 379-380.
• Seyitdanlıoğlu, M. (1999), Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Shaw, S. J. (1970), “The Central Legislative Councils in the Nineteenth Century Ottoman Reform Movement Before 1876”. International Journal of Middle East Studies, (Jan.), Vol.1, No.1: 51-84.
• Shaw, S. J., Shaw, E. K. (2005), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume 2: Reform), Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975. Cambridge University Press, Cambridge.
• Taşkesenlioğlu, M. Y. (2014), Kuruluşu, Yapısı ve Uygulamalarıyla Meclis-i Âli-i Tanzimat (1854-1861), Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Tilly, C. (2001), Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluşumu. çev. Kudret Emiroğlu, Ankara: İmge Kitabevi.
• Tural, E. (2015), “Osmanlı Taşrasında Fransa Etkisi- 1864 Nizamnamesi’nin Arkasında III. Napolyon mu Vardı?”, 1864 Vilayet Nizamnamesi, (ed. E. Tural ve S. Çapar), TODAİE: 69-96.
• Turan, N. S. (2015), İmparatorluk ve Diplomasi, Osmanlı Diplomasisinin İzinde, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Turfan, M. N. (2013), Jön Türklerin Yükselişi, Siyaset, Askerler ve Osmanlı’nın Çöküşü, çev. M. Moralı, İstanbul, Alfa Basım Yayım.
• Uçman A. (2012), (haz.), Ebûbekir Râtib Efendi’nin Nemçe Sefâretnâmesi, İstanbul: Kitabevi.
• Uçman, A. (1975), (haz.) Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefâretnâmesi, Tercüman Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988), Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Varcan, N., (2000), (der.) Osmanlı Maliyesi Hakkında İngiliz Raporları (1861-1892), Ankara: Maliye Bakanlığı.
• Yalçınkaya, M. A. (2019), “Lale Devrinden Tanzimat’a Osmanlı Hizmetindeki Avrupalı Uzmanlar ve Karşılaşılan Sorunlar (1718-1839)”. Osmanlı Modernleşmesi, Reform Çağında Çözüm Arayışları, (ed. Ahmet Dönmez), İstanbul: Kitap Yayınevi: 79-129.
• Yeşil, F. (2002), III. Selim Döneminde Bir Osmanlı Bürokratı: Ebubekir Ratib Efendi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Zürcher, E. J. (2009), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları.