Urartian Period Rock-Step Water Tunnels in Erzurum and Erzincan II

Yıl 2023, Sayı: 50, 243 - 268, 27.12.2023

Nezahat Ceylan

https://doi.org/10.21497/sefad.1407748

Öz

Anatolia has hosted many states throughout history. One states was the Urartians, who, with Eastern Anatolia as their center, dominated the Caucasus and Northwest Iran. The Urartians engaged in political and military struggles with the Assyrian State, Cimmerians, Scythians, Mannas, Medes and the Diauehi Kingdom, all of which fall withinfall within the geographical scope of this study. These struggles appear both in the written documents of the related states and in the Urartian inscriptions. After the Urartian State completed its political unity in the 9th century BC, they developed themselves in stone and mining and left many archaeological artifacts in this direction. One of these artifacts is the rock-stepped water tunnels, examples of which we find in many Urartian castles. It is believed that these tunnels were constructed to fulfill the castle’s basic needs, particularly for water, duringenemy sieges, need to allowdiscreet entrance to and exit from while it was under siege. In the study, Harami Castle, Küçük Çağdarış Castle, Oltu Castle, Pasinler Castle, Mahmut Çavuş Castle and Şıpşıp Castle in Erzurum region; In the Erzincan region, Çadırkaya/Pekeriç Castle, Karakaya Castle, Kemah Castle, Üçpınar Castle, Bakacak Castle and Toybelen Castle II were studied.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Erzincan, Urartian State, Urartian castles, rock stepped water tunnels

Erzurum ve Erzincan Çevresindeki Urartu Dönemi Kaya Basamaklı Su Tünelleri II

Öz

Anadolu tarih boyunca birçok devlete ev sahipliği yapmıştır. Bu devletlerden birisi de Doğu Anadolu merkez olmak üzere Kafkasya ve Kuzeybatı İran’ı hâkimiyeti altına alan Urartular olmuştur. Urartular, başta Asur Devleti olmak üzere Kimmerler, İskitler, Mannalar, Medler ve çalışmanın da coğrafi sınırlarında bulunan Diauehi Krallığı ile siyasî ve askerî mücadelelere girmişlerdir. Bu mücadeleler hem ilişkili devletlerin yazılı belgelerinde hem de Urartu yazıtlarında karşımıza çıkmaktadır. Urartu Devleti MÖ 9. yüzyılda siyasi birliğini tamamladıktan sonra taş ve maden işçiliğinde kendini geliştirmiş ve bu doğrultuda birçok arkeolojik eser bırakmışlardır. Bu eserlerden birisi de birçok Urartu kalesinde örneklerine rastladığımız kaya basamaklı su tünelleridir. Bu tünellerin düşmanın kaleyi kuşattığı sırada kalenin başta su olmak üzere temel ihtiyaçlarını karşılamak ve kale muhasara halindeyken düşmana gözükmeden kaleye giriş çıkışı sağlamak için yapıldığı düşünülmektedir. Çalışmada, Erzurum bölgesinde bulunan Harami Kalesi, Küçük Çağdarış Kalesi, Oltu Kalesi, Pasinler Kalesi, Mahmut Çavuş Kalesi ve Şıpşıp Kalesi; Erzincan bölgesinde ise Çadırkaya/Pekeriç Kalesi, Karakaya Kalesi, Kemah Kalesi, Üçpınar Kalesi, Bakacak Kalesi ve Toybelen Kalesi II incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Erzincan, Urartu Devleti, Urartu kaleleri, kaya basamaklı su tünelleri

Kaynakça

• Aydın, N. (1991). Güzelhisar Urartu kitabesi. Belleten, 213, 323-329.
• Belli, O. (1982). Urartular. Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, I, İstanbul, 139-208.
• Belli, O. (1989). Urartu kalelerindeki anıtsal kaya işaretleri, monumentale felszeichenim bereich Urartäischer festungsanlagen. Anadolu Araştırmaları, 11, 65-121.
• Belli, O. (1992). Van-Anzaf Urartu kaleleri kazısı/Die ausgrabungen an der Urartaischen festung Anzaf bei Van. Arkeoloji ve Sanat, 54-55, 13-29.
• Belli, O. (1994). Urartian dams and artificial lakes recently discovered in Eastern Anatolia. Tel Aviv, 21, 77-116.
• Belli, O. (1996). Doğu Anadolu Bölgesinde keşfedilen Urartu barajlarına toplu bir bakış. Belleten, 229, 638-751.
• Belli, O. (2000). Doğu Anadolu’da Urartu Krallığı’na ait anıtsal kaya işaretlerinin araştırılması. Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (Ed. O. Belli), İstanbul, 403-408.
• Belli, O. (2001). Surveys of monumantel Urartian rock sign in East Anatolia. Istanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000) (Ed. O. Belli). İstanbul, 365-369.
• Beygu,A. Ş. (1936). Erzurum (Tarihi, Anıtları, Kitabeleri). İstanbul: Bozkurt Basımevi.
• Burney, C. & Lang, D. M. (1971). The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus. Phoenix, Londra.
• Ceylan A. (2000). 1998 yılı Erzincan yüzey araştırması. 17 Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2, Ankara, 181-192.
• Ceylan, A. (2002). Yazılıtaş Horasan. Çağlayan Aras, I, 14-15.
• Ceylan, A. (2003). 2001 yılı Erzincan, Erzurum ve Kars illeri yüzey araştırmaları. 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı, II. Ankara, 311-324.
• Ceylan, A. (2005). The Erzincan Erzurum and Kars Region in the Iron Age. Anatolian Iron Ages, V, London, 21 29.
• Ceylan, A. (2007a). 2005 yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır illeri yüzey araştırmaları. 24. Araştırma Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 163-182.
• Ceylan, A. (2007b). Kuzeydoğu Anadolu yüzey araştırmalarının bir değerlendirilmesi. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/39, 103-117.
• Ceylan, A. (2008). Doğu Anadolu araştırmaları (Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır - 1998-2008). Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları.
• Ceylan, A. (2017). Yeni bulgular ışığında Kuzeydoğu Anadolu’da Diauehi Krallığı ve Urartular. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 517-568.
• Ceylan, A. (2018). The Kingdom of Diauehi and the Urartians in Northeast Anatolia in light of new findings. Urartians a civilazition in the Eastern Anatolia (Ed. K. Köroğlu, A. Çilingiroğlu vd.) İstanbul, 139 - 168.
• Ceylan, A. (2019a). Refahiye Eskiçağ araştırmaları. Refahiye Araştırmaları Sempozyumu 14-15 Mart 2019 (Ed. İsmail Hakkı Ünal), Erzincan, 431-468.
• Ceylan, A. (2019b). Urartu’da kaya işaretli kalelerden Çadırkaya Kalesi. Uluslararası Erzincan Tarihi Sempozyumu, I, Erzincan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Erzincan, 27-54.
• Ceylan, A. & Ceylan, N., vd. (2020). 2018 yılı Erzurum - Erzincan illeri yüzey araştırması. 37. Araştırma Sonuçları Toplantısı, I, Ankara, 123-142.
• Ceylan, A. & Günaşdı, Y. (2018). Erzurum’un Eskiçağ kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, A. & Özgül O. (2016). Erzincan ve çevresinde Urartular. Uluslararası Erzincan Sempozyumu, Erzincan, 127-147.
• Ceylan, A. & Üngör, İ. (2018). Eskiçağ’da Erzincan kaleleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Ceylan, N. (2015). Kuzeybatı İran’da Urartu yerleşmeleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kars.
• Ceylan, N. (2016). Pasin Ovasının kuzeye açılan iki tarihi yolu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/43, 656-671.
• Ceylan, N. (2022). Erzurum ve Erzincan çevresindeki Urartu dönemi kaya basamaklı su tünelleri. XVIII. TTK Kongresi, IV, 569-598.
• Çelebi, E. (1970). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (çev. Zuhuri Danışman). İstanbul: Zuhuri Danışman Kitabevi.
• Çevik, N. (2000). Urartu kaya mezarları ölü gömme gelenekleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
• Çilingiroğlu, A. (1994). Urartu tarihi. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Dinçol, A. M. (1989). Yeni Urartu yazıtları ve yazıt parçaları. AnAr, XI, 137- 148.
• Erkmen, M. - Ceylan, A. (2003). 2001 Pasinler Kalesi kazısı. 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, 17-28.
• Grayson, A. K. (1972-1976). Assyrian Royal Inscriptions I-II. Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
• Günaşdı, Y. (2013). Karasu (Yukarı) havzasındaki tarihi ve arkeolojik veriler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Günaşdı, Y. (2016). Geçitler ülkesinde önemli bir Urartu kalesi: Avnik. TÜBA-AR, 19, 113- 135.
• Işık, F. (1987). Şirinlikale, Bilinmeyen bir Urartu kalesi ve Doğu Anadolu’daki yaratıcı dağ topluluğunun kaya anıtları hakkında izlenimler - Sirinlikale, eine unbekamle urartöische burg und beobachtungen zu dan felsdenkmölern eines schqoferischen bergvolks ostanatoliens. Belleten, LI/200, 497- 534.
• Işık, F. (1995). Die offenen felsheilig tümer Urartus. Roma.
• Kalmış, G. (2017). Tarihi ve arkeolojik veriler ışığında ardahan. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Karageçi, M. & Günaşdı, Y. (2019). Erzurum’da önemli bir Urartu kalesi: Harami Kale. Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 649-667.
• Kleiss, W. (1981). Felszeichen ım bereich Urartäischer anlagen”, Archäologische Mitteilungen Aus. Iran, 14, 23-26.
• Konyalı, İ. H. (19609. Abideleri ve kitabeleri ile Erzurum tarihi. İstanbul: Fatih Matbaası.
• Konyar, E. (2008). Urartu coğrafyasında anıtsal kaya işaretleri: İşlevleri üzerine etno-arkeolojik bir yaklaşım. Mühibbe Darga Armağanı, İstanbul.
• Kozbe, G. – Ceylan, A. – Polat, Y. – Sivas, T. – Sivas, H. – Şahin, I. -. Tanrıver, D. A. (2008). Türkiye arkeolojik yerleşmeleri-6 Demir Çağları 1-2, İstanbul.
• König, F. W. (1955-57) Handbuch der chaldäischen ınschriften, archiv für orientforschung herausgegeben von ernst weidner, Beiheft, Graz.
• Lehmann-Haupt, C. F. F. (1928-1935). Corpus ınscriptionum chaldicarum I-II. Walter de Gruyter, Berlin-Leipzing.
• Lehmann-Haupt, C. F. F. (1931). Armenien einst und jetzt I-II-III. Berlin.
• Luckenbill, D. D. (1926-27). Ancient records of Assyria and Babylonia I-II. Chicago: The University of Chicago Press.
• Melikişvili, G. A. (1960). Urartskie klinoobraznye nadpisi,. Akademija Nauk SSSR, Moskova.
• Meşçaninov, I. I. (1931). Nadpis Menui iz sel. Zivina, DAN, 69-73.
• Meşçaninov, I. I. (1933). Haldskaya nadpis iz sel. Zivin. IAN, 8/5, 407-412.
• Özgül, O. (2011). Eskiçağ’da (yukarı) Aras Vadisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Özgül, O. & Ceylan, A., vd. (2013). 2011 yılı Erzincan, Erzurum, Kars ve Iğdır illeri yüzey araştırmaları. 30. Araştırma Sonuçları Toplantısı, II, Ankara, 277-292.
• Payne, M. R. (1995). Urartu yazılı belgeler kataloğu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi.
• Payne, M. R. (2006). Urartu çivi yazılı belgeler kataloğu, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Payne, M. R. & Ceylan, A. (2003). A New Urartian inscription from Ağrı- Pirabat. Studi Micenei ed Egeo-Anatolici, XLV/2, 191-201.
• Pehlivan, M. (1991). Daya (e) ni /Diau (e) hi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Salvini, M. (1967). Nairi e Ur(u)atri: Contributa alla storia della formazione del regnodi Urartu. Ediz.dell'Ateneo, Roma.
• Salvini, M. (2006). Urartu tarihi ve kültürü. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Saulcy, F. De. (1853). Voyage autour de la mer morte et dans les terres bibliques, Wentworth Press, Paris.
• Sayce, A. H. (1890). Monolith inscription of Argistis King of Van. Records of the Past, 4, 134- 136.
• Sayce, A. H. (1893). The cuneiform inscriptions of Van, part 4. JRAS, 25 (no. 69-79), 1-39.
• Sevgen, N. (1959). Anadolu kaleleri. Ankara: Doğuş Ltd Şirketi Matbaası.
• Sevin, V. (1979). Urartu krallığının tarihsel ve kültürel gelişimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Eski Çağ Tarihi Kürsüsü, Yayımlanmamış Doçentlik Tezi.
• Tarhan, M. T. (1978). M.Ö. XIII. yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Yayımlanmamış Doçentlik Tezi.
• Tarhan, M. T. (1980). Urartu Devletinin kuruluş evresi ve kurucu krallardan Lutupri-Lapturi hakkındaki yeni görüşler. AnAr, VIII, 69-114.
• Üngör, İ. & Bingöl, A., vd. (2014). 2012 yılı Erzincan- Erzurum illeri yüzey araştırmaları. 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı, I, 61-77.
• Üngör, İ. (2015). Urartu kale kazıları (Pasinler Kalesi). Uluslararası Doğu Anadolu Güney Kafkasya Kültürleri Sempozyumu, II, Cambridge Scholars Publishing, 432-442.
• van Loon, M. N. (1966). Urartian art its distinctive traits in the light of new excavations. Pihans, Leiden.
• Yıldırım, S. (2007). Okçular/Berta Havzası ve çevresinde tarihi ve arkeolojik araştırmalar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.