Cerh ve Ta’dîl İlminde İdeolojik Taassubun İzleri ve Ebû Hanîfe Savunusu: Leknevî’nin er-Ref ve’t-Tekmîl fi’l-Cerh ve’t-Ta’dîl Eseri Örneğinde

Yıl 2023, Sayı: 33, 204 - 231, 15.12.2023

Veli Tatar Nurullah Agitoğlu

https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1324913

Öz

Tarihsel süreçte, Hz. Peygamber’den nakledilen sözlerin sağlam bir şekilde muhafaza edilerek sonraki nesillere aktarılması için hadisin ayrılmaz bir parçası olan isnadla beraber cerh ve ta’dîl ilmi teşekkül etmiştir. Hadis âlimleri her asırda hadislerin sonraki nesillere sağlam bir şekilde nakledilmesi için gerekli tedbirleri almış, cerh ve ta’dîl ilminin kuralları çerçevesinde râvilerin hadis rivâyetine ehil olup olmadığını, bu bağlamda hadislerin sika râviler vasıtasıyla nakledilip nakledilmediğini tespit etmişlerdir. Sonraki asırlarda hadis âlimleri cerh ve ta’dile dair eserler te’lîf etmiş, râvinin adalet ve zabt sıfatlarını zedeleyen kusurlara temas etmişlerdir. Asıl hedefi râvinin hadis rivâyetine ehil olup olmadığını tespit etmek olan cerh ve ta’dil ilmi, ravinin adalet ve zapt gibi özelliklerini olumsuz etkileyen kusurları tespit etmiştir. Fakat cerh ve ta’dîlde esas olan husus münekkidin bir râviyi tenkit ederken taassup ehli olmak gibi bazı kusurlarının bulunmamasıdır. Taassup kavramı bazı âlimlere göre “asabe” sözcüğünden türemiş olup “akrabaya olan bağlılığı” ifade ederken, bazılarına göre ideoloji ile aynı anlamda olup “bir fikir ve düşünceye ihtilafsız körü körüne bağlanmışlığı” ifade etmektedir. Dolayısıyla herhangi ideolojik bir fikre bağlı kalıp eleştiri kabul etmeyenlere de taassup ehli denilmiştir. Mezhep taassubu hem Şia, Hariciler, Mu’tezile ve Mürcie gibi itikadi mezheplerde tezahür etmekte, hem de Hanefî, Şafiî, Malikî ve Hanbelî gibi ameli mezheplerde tezahür etmektedir. Ehl-i Hadis ve Ehl-i Rey âlimlerinden bazıları da bazı fikirlerde katı bir tutum sergilemiş, aksine görüş ileri sürülse de görüşlerinde ısrarcı davranıp mezhep taassubuna kapı aralamışlardır. Mensubu olduğu mezhebe yapılan tenkitleri delillerle çürütmeye çalışan ve reddiyeler yazan alimler olmuştur. Bazı âlimler müstakil reddiyeler yazarak mensubu olduğu mezhebe yapılan tenkitleri delilleriyle çürütmeye çalışmış, bazı âlimler ise bir eserinde müstakil bir başlık altında değinmiştir. Bununla birlikte bazı âlimler reddiyelere çok sert bir şekilde cevaplar vermişlerdir. Bu meyanda mezhep taassubunda bulunmaktan kaçınmamışlardır. Bu tür tenkidi yapan âlimler, taassup ehli olmaktan kaçınamamıştır. İbn Ebî Şeybe ve Buhârî gibi âlimler başta olmak üzere Ehl-i Hadis’e mensup bazı âlimlerinin Ehl-i Rey’e mensup Ebû Hanîfe’yi tenkit ettikleri malumdur. Hindistanlı muhaddis ve Hanefî âlimi Abdulhay el-Leknevî de eserlerinde Ebû Hanîfe’ye yöneltilen eleştirilere kendi delilleriyle cevap vermeye çalışmıştır. Onun Ebû Hanîfe’yi savunduğu ve muhalif tenkitlere cevap verdiği eserlerinden birisi de telif etmiş olduğu er-Ref ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-a’dîl’idir. Leknevî mezkûr eserinde cerh ve ta’dîl konularını izah ederken zaman zaman Ebû Hanîfe’ye yöneltilen tenkitlere de temas etmiştir. Bu meyanda onun eserinin üçte biri bu tenkitlere verdiği cevaplardan müteşekkildir. Bu makalede Leknevî’nin telif ettiği er-Ref ve’t-tekmîl eserinde cerh ve ‘ta’dîl konuları dışında Ebû Hanîfe’ye yöneltilen tenkitlere verdiği cevaplar ele alınacaktır. Ebû Hanîfe’ye yapılan bu tenkitlerin taassuptan kaynaklandığını düşünen Leknevî’nin Ebû Hanîfe’yi savunurken muhalif tarafın taassup ehli olduğuna ve onlara karşı yapmış olduğu reddiyelerine yer verilecektir. Ayrıca çalışmamızda Leknevî’nin de mezhep taassubunda bulunup bulunmadığı, bu meyanda Ebû Hanîfe savunucusu olup olmadığı, ihtiyari veya gayr-ı ihtiyari olarak taassuptan kaçınıp kaçınmadığı araştırılacak, bu bağlamda cerh ve ta’dil ilminde ideolojik taassubun izleri sürülecek ve Ebû Hanîfe savunusunun genel serencamı tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Cerh ve Ta’dîl, İdeoloji, Taassup, Ebû Hanîfe.

Traces of Ideological Bias In The Science Of Cerh And Ta'dīl And The Defense of Abu Hanifah: In The Example of Laknawī's ar-Raf wa't-Takmīl fi'l-Jarh wa't-Ta'dīl

Öz

The science of al-jarh and ta'dil was revealed together with isnad in order to preserve the words transmitted from the Prophet in a sound manner and to convey them to the next generations. Islamic scholars in every generation took new measures to convey the hadiths of the Prophet. They separated the reliable narrators from the untrusted in the context of the science of jarh and ta'dil, and wrote volumes of books on this subject. The science of jarh and ta'dil, whose main goal is to reveal whether the hadiths come from reliable narrators, has identified the flaws that negatively affect the reliability of the narrator, such as justice and restraint. However, it is also stated that the critic who uses the science of jarh and ta'dil should be free from some defects in the case of criticism. One of these flaws is being a bigoted person. According to some, the concept of taassub (bigotry) is derived from the word "asabe" and implies loyalty to relatives, while others use it with the same meaning as ideology, expressing blind adherence to an idea and thought without accepting any conflict. Therefore, those who adhere to any ideological idea and do not accept criticism are called bigots. People displaying bigotry are most evident in the sects. Particularly in religious sects such as Shia, Kharijite, Mutazilite, and Murjia, as well as in practical sects such as Hanafī, Malikī, Shafiī, and Hanbalī sects, bigotry did not hesitate to criticize their opponents harshly when necessary. It became a prominent characteristic among the members of Ahl al-Hadith and Ahl ar-Rey. Some scholars also attempted to refute criticisms against the sects to which they belonged and wrote refutations. While some of them treated these refutations as stand-alone studies, others included them in their works. Similarly, besides those who duly rejected the criticisms made against their own sect or ideological ideas with evidence, there were also those who responded harshly to these rejections. Scholars who engaged in such criticism could not avoid displaying bigotry. In this regard, some scholars belonging to Ahl-i Hadith also criticized Abu Hanifah, a member of Ahl-i Rey. Imam Shafii and Ahmad b. Hanbal, like Hanifah, had supporters who duly rejected Abu Hanifah's views and expressed their opinions with their own evidence, as well as critics who criticized Abu Hanifah harshly. Indian hadith and Hanafi scholar Abdulhay al-Laknawī also attempted to address the criticisms directed at Abu Hanifah with his own evidence. One of his works in which he defended Abu Hanifah and responded to opposing criticism is ar-Raf wa't-Takmīl fī'l-Jerh ve't-a'dil. In the aforementioned work, Laknawī addressed the subjects of jarh and ta'dil and also responded to criticisms against Abu Hanifah from time to time. In fact, one third of his work consists of his answers to these criticisms. In this article, Laknawī's responses to the criticisms directed at Abu Hanîfe in his work ar-Raf va't-Takmīl, apart from the issues of jarh and ta'dil, will be discussed. While defending Abu Hanifah, Laknawī, who thinks that these criticisms against Abu Hanifah are due to bigotry, will also include the opposing party's denial of bigotry and his refutations against them. Additionally, we will investigate whether Laknawī, as an advocate for Abu Hanifah, could avoid displaying bigotry voluntarily or involuntarily. Thus, we aim to determine the traces of ideological bigotry in the science of jarh and ta'dil and assess the overall strength of Abu Hanifa's defense.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Jarh and Ta’dil, Bigotry, Idology, Abu Hanifa

Kaynakça

• Abdulkâhîr el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-Bağdâdî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l-fırḳati’n-nâciye minhüm. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kārî el-Herevî. Şerhu Fıkhu’l-Ekber. thk. Mervân Muhammed eş-Şiâr, Dımaşk: Dâru’n-Nefâis, 2009.
• Aşıkkutlu Emin. Hadiste Rical Tenkidi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Ateşyürek, Ahmet. “Ebû Hanîfe Mürcie İlişkisi Tasavvurunun Tarihsel Seyri”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 4/1 (Haziran 2021), 105-113. https://doi.org/10.48120/oad.911187
• Bakrı, Hamza el-. “Dârekutnî’nin Kitâbü’s-Sünen’de Ebû Hanîfe’ye Yönelik Hadis Tenkitleri”, İslam Araştırmaları Dergisi 32 (Temmuz 2014).
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. et-Târîhu’s-Sağîr. Beyrut: Dâru’l-Meârif, 1986.
• Buârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiu’s-Sahîhu’l-Muhtasar, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1407/1987.
• Bulut, Yücel. “İdeolojinin Tarihçesi”. Sosyoloji Dergisi 3/23 (2011), 184-185.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap İslam Medeniyetinde Entelektüeller. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî. Kitâbu’t-Ta’rîfât. thk. Komisyon, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Çağrıcı, Mustafa. “Taassup” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/taassup
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Demir, Abdulalim. İmâmiyye Şîası’da Sahâbe Tasavvuru. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Ebû Gudde, Abdulfettah. Hadis İlminde Cerh ve Ta’dîl. çev. Harun Reşit Demirel, Ankara: Takdim Yayınları, 2019.
• Eren, Mehmet. “ Hadis İlminde Rical Bilgisi ve İlk Kaynakları (I)”, Dinî Araştırmalar 2/6 (Nisan 2000), 133-162. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/51620
• Ergil, Doğu. “İdeoloji Üzerine Düşünceler”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 38/1 (Şubat 2015). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/38347
• Erman, Uğur. Hicri III. Asır Muhaddislerinin İdeolojik Aidiyetlerinin Hadis Rivayetlerine Yansıması. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. el-Câmiʿu beyâni’l-ʿilm ve fadlihî ve mâ yenbağî fî rivâyetihî ve hamlihî. thk. Mahmûd et-Tahhân, Riyad: Mektebetu’l-Meârîf, trs.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî. el-Kûfî, Kitâbu’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr, thk. Kemâl Yûsuf el-Hût, Riyad: Meketebetu’r-Rüşd, 1409/1988.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. Hind: Dâiretu’l-Meârif, 1908.
• İbn Hacer, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Heytemî es-Sa‘dî. el-Hayrâtü’l-hisân fî menâkıbi’l-İmâmi’l-Aʿzam Ebî Hanîfe en-Nuʿmân. Dımaşk: Dâru’l-Hedy ve’r-Rüşd, 2007.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdr, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lîsânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadr, 1414.
• İşçan, Mehmet Zeki. “Taassuba Dayalı Din Anlayışı Karşısında Ebu Hanîfe Örneği”, Ekev Akademi Dergisi 8/20 (2004), 59-78.
• Katipoğlu, Bedri. “Din Psikolojisi Açısından Taassubun Psikanalizi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/24 (2013), 212-226.
• Karahan, Abdullah. Hadis Ravilerinde Güvenilirlik. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• Koçyiğit, Talat. Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Münakaşalar. Ankara: AÜİF Yayınları, 1969.
• Komisyon. Ba’du’n-nâs fî def’i’l-vesvâs. Riyad: Mektebetu’l-Meliku Fehd, 1911.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed. er-Refʿ ve’t-tekmîl fi’l-cerh ve’t-taʿdîl. thk. Abdulfettah Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1983.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed el-Leknevî. et-Taʿlîku’l-mümecced ʿalâ Muvattaʾi’l-İmâm Muhammed, thk. Takıyuddîn en-Nedvî, Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1991.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed. en-Nâfiʿu’l-kebîr limen yutâliʿu’l-Câmiʿa’s-sağīr. Beyrut: Alimu’l-Kutûb, 1406.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed el-Leknevî, Hadis Değerlendirme Kriterleri, çev. Mahmut Yazıcı, Ankara: Takdim Yayınları, 2019.
• Rençber, Fevzi. “İslam Birliği İnşâsında Bir Engel Olarak Mezhep-Cemaat Taassubu Ve Çözüm Yolları”. Mezhep Araştırmaları Dergisi 10/1 (Şubat 2017).
• Sevgili, Hamit. “Buhârî’nin “Kâle Ba’du’n-Nâs” İfadesi ile İlgili Tartışmalar ve Bu İfadenin Yer Aldığı Konular”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2016), 31-64.
• Şahyar, Ataullah. Ehl-i Hadis Ehl-i Rey İhtilafları. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Ali Mesen Fâûr, Beyrut: Dârü’l Mârife, 1993.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş-Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihâl. thk. Muhammed Seyyid Geylânî, Beyrut: Dâru’l-Marife, 1404.
• Telkenraoğlu, M. Rahmi. “İctihaddan Taklide Evrilmenin En Ağır Bedeli: Mezhep Taassubu”, UMDE: Dini Tetkikler Dergisi 1/1 (Aralık 2018).
• Topgül, Muhammed Enes. Rivayetten Raviye. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020.
• Özçelik, Fikret. Hadis Usulünde Râvi Değerlendirme Metodu – İbn Ebî Hâtrim Örneği-. İstanbul: Nida Yayınları, 2020.
• Özmen, Ramazan. Hanbelî Usulcülerin Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Tehânevî, Zafer Ahmed b. Latîf et-Tehânevî el-Osmânî. Kavâʿid fî ʿulûmi’l-hadîs. thk. Abdulfettâh Ebû Gudde, Beyrut: Mektebetu Matbûatu’l-İslâmiyye, 1984.
• Ulu, Arif. “Hadis Rivâyetinde İsnadın Başlaması ya da Fitnenin Tarihi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/3 (Haziran 2012), 126-133.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanîfe'nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Yıldırım, Enbiya. Buhârî’nin Ebû Hanîfe’ye ve Hanefîlere Bakışı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2019.
• Yücel, Ahmet. Hadis İlminde Tenkit Terimleri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015, 1-182.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1963.