Osmanlı Sefaret Heyetinde Bir Ermeni: Arutin Efendi ve Ermeni Harflerle Türkçe Yazdığı Seyahatnâmesi

Yıl 2021, Sayı: 46, 130 - 141, 20.10.2021

Hilal Çiftçi

https://doi.org/10.52642/susbed.899659

Cited By: 1

Öz

Arutin Efendi, Sultan I. Mahmud (1730- 1754)’un saray müzisyeni iken yine Sultan I. Mahmud tarafından 1736’da İran’a Nadir Şah nezdine gönderilen sefaret heyetinde görevlendirilmiştir. Arutin Efendi, bu elçilik sırasında ve akabinde altı yıl daha kaldığı İran’daki gözlemlerini Ermeni harfleriyle Türkçe olarak yazdığı Tahmas Kulu Han’ın Tevarihi isimli seyahatnamesinde aktarmıştır. Bu sefaret heyeti son derece hassas ve önemli bir misyona sahip olmasına rağmen, söz konusu sefaretle ilgili bir sefaretname bulunmamaktadır. Arutin Efendinin sanatkâr kişiliği ile yaptığı dikkatli gözlemleri ve tespitleri o dönemdeki Osmanlı-İran ilişkilerinin diplomatik seyrinin aydınlatılmasına imkân tanımaktadır. Bu bağlamda makale söz konusu dönemdeki Osmanlı-İran diplomatik ilişkilerini hem Arutin Efendi’nin seyahatnamesi hem de bu sefaretle ilgili arşiv kaynaklarına dayanarak incelemekte ve bu konuda bazı tespitlerde bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Osmanlı-İran İlişkileri, Diplomasi, Arutin Efendi

Kaynakça

• Nâme-i Hümâyûn Defteri (DVNS. NMH. D): No: 7.
• Ahmed Vâsıf Efendi (2020). Ahmed Vâsıf Efendi ve Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâ’iku’l-Ahbâr’ı, (N. Sağlam, Yay. Haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Alptekin, A. B. (2013). Levnî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 17 Şubat 2021 tarihinde teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/levni adresinden ulaşıldı.
• Ateş, A. (2008). “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı-İran İlişkileri (1774- 1779)”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(3).
• Duran, R. (1987). “Mehmet Tâhir Münif Paşa, Hayatı, Felsefesi”, Erdem Dergisi, S. 6, 801-850.
• Ebu Sehl Numan Efendi, (1999). Tedbîrât-ı Pesendîde, (A. İ. Savaş, Yay. Haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Evliya Çelebi, (1970) Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. II, İstanbul: 59-103.
• Gültekin, H. (2015) “Koca Râgıb Paşa Münşeât’ında Nâdir Şah ve Caferî Mezhebi Tartışmalarına Dair Mektuplar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S. 76. 55-78.
• Gürsoy, B.A. (2006). “Türk Modernleşmesinde Sefir ve Sefaretnâmelerin Rolü”. bilig, 36. 139-165.
• İzzî Süleyman Efendi (2019). İzzî Tarihi, (Z. Yılmazer Yay. Haz.) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Jacob, O. (2017). Writing Music in Nineteenth-Century Istanbul Ottoman Armenians and the Invention of Hampartsum Notation, PhD in Music King’s College, London.
• Judetz, E. P. (2002). Tanburî Küçük Artin A Musical Treatise Of The Eighteenth Century, İstanbul: Pan yayınları.
• Karamuk, G. (1992). “Hacı Zağanos’un Elçilik Raporu”, Belleten, c. 54, S. 216, 391-404.
• Koca Ragıp Mehmet Paşa. (2003). Tahkik ve Tevfik-Osmanlı-İran Diplomatik Münasebetlerinde Mezhep Tartışmaları, (A. Z. İzgöer. Yay. Haz.), İstanbul: Kitapevi yayınları.
• Korkut, H. (2003). “Osmanlı Sefaretnameleri Hakkında Yapılan Araştırmalar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, I, S. 2, 491-511.
• Kurtaran, U. (2011). “Yeni Kaynakların Işığında I. Mahmut Dönemi Osmanlı-İran İlişkileri (1731-1747)”, History Studies, S 3, 176-213.
• Külbilge, İ. (2010). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1703-1747). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.
• Mehmet Subhî Efendi, (2007). Subhî Tarihi (Sâmî ve Şâkir Tarihleri ile Birlikte İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), (M. Aydıner Yay. Haz.), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Mehmed Süreyya, (1996), Sicill-i Osmânî, (N. Akbayar, Yay. Haz.), C.2, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Minorsky V. (1988). Nadir, MEB İslâm Ansiklopedisi içinde, (C. 9, 21-31). Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Miroğlu, İ. (1984). ‘‘Hindistan Hakkında XVIII. Yüzyılda Yazılmış Küçük Bir Eser’’, Tarih Dergisi, XXXIV, 537-54.
• Osman Şâkir Efendi, (2018). Musavver Sefaretnâme-i İran, (G. Önal, Yay. Haz.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Özcan, A. (2006). Nadir Şah, TDV İslâm Ansiklopedisi, (C. 32, 276-277). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ringer, M. M. (2002). “Education, Religion, and the Discourse of Cultural Reform in Qajar Iran”, Iranian Studies, Vol. 35, No. 1/3, 233-236.
• Savaş, A. İ. (2007). Osmanlı Diplomasisi, İstanbul: 3F Yayınevi.
• Sevinç T. (2011). “Nadirşah’ın 1738-1739 Hindistan Seferi ve Sonuçları”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 24, 13-35.
• Stepanyan, H. A. (2005). Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası (1727- 1968), İstanbul: Turkuaz Yayınları.
• Tanburî Arutin Efendi, (1942). Tahmas Kulu Han Tevarihi, (E. Uras, Yay. Haz.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Toğaç. S. (2000). Kırımlı Mustafa Rahmi Efendi’nin İran Sefaretnâmesi. Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Tucker E. S. (1992). Religion and Politics In The Era Of Nadir Şah: The Views Of Six Contemprary Sources, Chicago: Illinois.
• Tuncer H. (1995). Eski ve Yeni Diplomasi, Ankara: Ümit Yayıncılık.
• Unat, F. R. (1992). Osmanlı Sefirleri ve Sefâretnâmeleri. Ankara: TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi. Cilt 4/1. Ankara: TTK Yayınları.
• Yalçınkaya, M. A. (1996). “Osmanlı Zihniyetindeki Değişimin Göstergesi Olarak Sefaretnamelerin Kaynak Değeri”, OTAM, S. 7, 319-338.
• Yalçınkaya, M. A. (2010). The First Permanent Ottoman Embassy In the Europe The Embassy of Yusuf Agah Efendi To London (1793-1797). İstanbul: The Isis Press.