Cuâle’nin Bir Finansman Vasıtası Olarak Kullanılması: Karz Temini İçin Yapılan Ödül Vaadi (Cuâle ale’l-iktiraz)

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 1397 - 1428, 31.12.2022

Muhammed Usame Onuş

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1179259

Cited By: 1

Öz

İslam hukukuna göre Müslümanların kendi aralarında yapmış oldukları akitlerde faiz yasağının bulunması başta borçlanma olmak üzere ortaya konan birçok tasarrufta belirleyici olmuştur. Dolayısıyla borç para veren kişinin borçludan herhangi bir karşılık almaması ve ecrini Allah’tan beklemesi gerektiği ifade edilmiş ve bu sebeple fıkıh literatüründe para borcunu da ifade eden “karz” için “karz-ı hasen” tamlaması kullanılmıştır. Fakat bazı durumlarda insanlar ihtiyaç duydukları borcu temin etmekte zorlanmış özellikle modern dönemde hem bireysel hem de kurumsal olarak borç ihtiyacı artmıştır. Müslümanlar da borç ihtiyacını şerʽî sınırlar içinde farklı yollara başvurarak karşılamaya çalışmışlardır. Sukûk, mudârebe ve murâbaha benzeri işlemlere dayalı ve büyük oranda bir mal alım-satımı veya ortaklık gibi ara işlemleri esas alan uygulamalar geliştirilirken bu tür işlemlere başvurmaksızın doğrudan borca dayalı işlemler yok denecek kadar sınırlı kalmıştır. Fakat klasik fıkıh eserlerindeki ifadelerden, özetle “bir amel karşılığında ödül vadedilmesi” olarak tanımlanan cuâlenin belirli şartlar altında karz temini için kullanılabileceği anlaşılmaktadır. Cuâle ale’l-iktiraz olarak isimlendirilebilecek olan bu cuâle türünde karza ihtiyacı olan bir kişi, kendisine üçüncü bir taraftan karz temin eden kişiye belirli bir ödül vereceğini vadetmektedir. Fakat bu işlemde ortada bir karz söz konusu olduğu ve borçlunun aldığı borçtan fazla bir ödeme yaptığı göz önünde bulundurulduğunda bu tasarrufun faizle ilişkisi ve dolayısıyla geçerliliği ile ilgili soru işaretler ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmada cuâle ale’l-iktirazın geçerli olabilmesi için taşıması gereken şartlar, bu tasarrufun hangi açılardan faizli işlemlerden ayrıldığı ve hangi sınırlar içinde geçerli olduğu şeklindeki sorulara cevap aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, İslam İktisadı, Finansman, Karz, Borç, Cuale, Ödül

Juʽalah as a Means of Financing: Promising a Reward for Procuring Qard (Juʽalah ala al-iqtirad)

Öz

According to Islamic law, there are rules and prohibitions that Muslims must follow in their actions and transactions. The prohibition of interest has been decisive in many actions, especially in debt. Accordingly, Muslims cannot put forward a condition of interest in their debt, nor can they take any transactions under this condition. Many jurists viewed interest not only as an excess of the debt but also as any benefit that the creditor would receive from the debtor other than the amount of the loan, and they evaluated it within the scope of interest. Since the lender of “qard”, which is generally used to define the debt, should not receive anything in return and should expect its reward from Allah, this was called “qard al-hasen”, quoting the relevant verses of the Qur’an, and Muslims tried to meet their credit needs through qard al-hasen. However, in some cases, people had difficulty obtaining the credit they needed, and especially in the modern period, the need for credit has increased both individually and institutionally. Therefore, Muslims tried to meet their need for qard by resorting to different ways within the limits of the Shariʽah. While applications based on transactions such as sukuk, mudaraba and murabaha and those based on intermediary transactions such as the purchase and sale of goods or partnerships were developed, applications based on direct debt without resorting to such transactions remained almost non-existent. However, from the expressions in the books of classical fiqh, it is understood that the juʽalah, which is defined as “promising a reward in return for an action”, can be used for obtaining qard under certain conditions. In this type of juʽalah, which can be named as juʽalah ala al-iqtirad, a person in need of qard promises a certain reward from third parties to the person who provides him qard. Considering that there is a qard in question in this transaction and that the debtor pays more than the qard he has received, it is necessary to examine the opinions about this transaction's relationship with interest and its validity. The main focus of the research will be answers to questions such as the conditions that the aforementioned juʽalah transaction must meet to be valid, in what ways this transaction differs from interest-bearing transactions, and within which limits.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Islamic Economics, Fund, Qard, Debt, Credit, Jualah, Reward

Kaynakça

• AAOIFI. el-Meʽâyîrü’ş-şerʽiyye. Hey’etü’l-muhâsebe ve’l-mürâcaʽa li’l-müessesâti’l-mâliyye el-İslâmiyye, ts. https://aaoifi.com/download/24203/
• AAOIFI. Faizsiz Finans Standartları. Türkiye Katılım Bankaları Birliği, ts. https://tkbb.org.tr/Documents/tkbb- yayinlari-97/FAIZSIZ-FINANS-STANDARTLARI.pdf
• AAOIFI. Shariʽah Standards. Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions, ts. https://aaoifi.com/download/24233/?lang=en
• Apaydın, Yunus. “Karz”. DİA. XXIV/520–525. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• Ayâdî, Ahmed Subhî. “Akdü’l-cuʽâle ve tatbîkâtühu’l-masrıfiyye”. Mecelletü’l-buhûsi’l-iktisâdiyye el- mütekaddime 4 (2018), 8–23.
• Aydın, Mehmet Akif. “Cuâle”. DİA. VIII/77–78. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993.
• Benânî, Muhammed b. Hasan. el-Fethü’r-Rabbânî fîmâ zehele anhü ez-Zerkânî. nşr. Abdüsselam Muhammed Emîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Beytü’t-temvîli’l-Kuveytî. “Edevâtü’t-temvîli’l-İslâmî”. Erişim 05 Şubat 2022. https://www.kfh.com/home/Personal/understanding-Islamic-Banking/Islamic-Tools.html
• Büceyrimî, Süleyman b. Ahmed. Hâşiyetü’l-Büceyrimî alâ şerhi Menheci’t-tullâb. Mısır: Matbaatü’l-Halebî, 1345.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus. er-Ravzu’l-murbi bi şerhi Zâdi’l-müstekni. Cidde: Dârü’l-Müeyyed, 1996.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus. Keşşâfü’l-kinâʽ an metni’l-İknâʽ. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Buhûtî, Mansur b. Yunus. Şerhu Münteha’l-irâdât. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1993.
• Burhaneddin İbn Müflih, İbrahim b. Muhammed b. Abdullah. el-Mübdi şerhu’l-Mukni. nşr. Muhammed Hasan eş- Şafiî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cümeylî, Halid Reşid. el-Cuʽâle ve ahkâmuhâ fi’ş-şerîʽati’l-islâmiyye ve’l-kânûn. Beyrut: Dârü’n-Nedveti’l- Cedîde, 1986.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed Arefe. Hâşiyetü’d-Desûkî ale’ş-Şerhi’l-kebîr. Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Erdem, Orhan. “Islamic Financial Instruments”. Erişim 08 Şubat 2022. https://tkbb.org.tr/Documents/Yonetmelikler/Orhan Erdem_IF Instruments-2.pdf
• Ferrâ, Cemâl Nâdir. el-Cuʽâle ale’l-aʽmâl: Mefhûmuhâ ve tatbîkâtühâ. Amman: Dâru Ammâr, 2011.
• Haccâvî, Şerefüddin Musa. el-İknâʽ fî fıkhi’l-İmam Ahmed b. Hanbel. nşr. Abdüllatif Muhammed Musa es-Sübki. Beyrut: Darü’l-Marife, ts.
• Halil b. İshak, Ziyâeddin el-Cündî. et-Tavzîh fi şerhi Muhtasari İbn Hâcib. thk. Ahmed b. Abdülkerim Necîb. Kahire: Merkezu Necibeveyh li’l-Mahtûtât ve Hidmeti’t-Türâs, 2008.
• Halil b. İshak, Ziyâeddin el-Cündî. Muhtasaru Halîl. thk. Ahmed Câd. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2005.
• Hammâd, Nezîh Kemâl. “Medâ cevâzi ahzi’l-ecri ale’l-kefâle fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü Câmiʽatü’l-Melik Abdülaziz: el-İktisâdü’l-İslâmî IX/1 (1997), 95–121.
• Hareşî, Muhammed b. Abdullah. Şerhu’l-Hareşî ale’l-Muhtasari’l-Halîl. Mısır: Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîriyye, 1317.
• Hattab, Şemseddin Ebu Abdullah. Mevâhibü’l-celîl fi şerhi Muhtasari Halîl. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1992.
• Heyet. “Cuâle”. el-Mevsûʽatü’l-fıkhiyye. XV/208–240. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1979.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1966.
• İbn Ebû Musâ, Muhammed b. Ahmed. el-İrşâd ilâ sebîli’r-reşâd. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Hamdân, Necmeddin Ahmed. er-Riʽaye fi’l-fıkh. nşr. Alil b. Abdullah b. Hamdân eş-Şehrî. Riyad, 1428.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. el-Kâfî fi fıkhi’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Muhammed Fâris ve Mis’ad Abdülhamid. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. el-Muğnî. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin Et-Türkî - Abdülfettah Muhammed el- Hulv. Riyad: Dârü Âlemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. el-Mukniʽ fî fıkhi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. nşr. Mahmud el-Arnaût ve Yasin Mahmud el-Hatib. Cidde: Mektebetü’s-Sevâdî li’t-Tevzî, 2000.
• İbn Receb, Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed. Zeylu Tabakâti’l-hanâbile. nşr. Abdurrahman b. Süleyman el- Useymîn. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 2005.
• İbn Rüşd, Ebû’l-Velîd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2004.
• İbn Teymiyye, Takiyüddin. Mecmûʽu’l-fetâvâ. nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mecmaü’l- Melik Fahd, 1995.
• İbnü’n-Neccâr, Takiyüddin Muhammed b. Ahmed. Müntehâ’l-irâdât fî cemʽi’l-Mukniʽ ve’t-Tenkîh ve ziyâdât. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418.
• Kaffâl, Seyfeddin Ebû Bekir. Hilyetü’l-ulemâ fî maʽrifeti mezâhibi’l-fukahâ. thk. Yasin Ahmed İbrahim. Amman: Mektebetü’r-Risâle el-Hadîse, 1988.
• Kalyûbî, Ahmed Selâme - Umeyre, Şihabüddin Ahmed. Haşiyetâ’l-Kalyûbî ve Umeyre. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• Karâfî, Şihâbüddin Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. thk. Muhammed Hacci v.dğr. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesud Alâüddin. Bedâiʽu’s-sanâiʽ fî tertîbi’ş-şerâiʽ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kaya, Eyyüp Said. “el-Muhtasar”. DİA. XXXI/71–74. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Kevsec, Ebû Yakub el-Mervezî. Mesâilü’l-İmam Ahmed ve İshak b. Râhuye. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, 2002.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz; Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Merdâvî, Alaaddin. el-İnsâf fî maʽrifeti’r-râcih mine’l-hilâf. nşr. Muhammed Hamid el-Fîkî. Beyrut: Dârü İhyâi’t- Türâsi’l-Arabî, 1955.
• Mergînânî, Ali b. Ebû Bekir. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-Mübtedî. nşr. Talal Yusuf. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
• Mevsılî, Mecdüddin Ebû’l-Fazl. el-İhtiyâr li taʽlîli’l-muhtâr. nşr. Mahmûd Ebû Dakîka. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriya. el-Mecmû şerhu’l-Mühezzeb. Medine: el-Mektebü’s-Selefiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriya. Ravzatu’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn. thk. Züheyr eş-Şâvîş. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1991.
• Qatar Islamic Bank. “Islamic Banking Tools”. Erişim 03 Şubat 2022. https://www.qib.com.qa/en/islamic- banking-tools/
• Remlî, Şemseddin Ebû’l-Abbâs. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1984.
• Remlî, Şihabüddin Ebû’l-Abbâs. Hâşiyetü’r-Remlî el-kebîr. Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Rûyânî, Ebû’l-Mehâsin Abdülvâhid. Bahrü’l-mezheb. thk. Târık Fethî es-Seyyid. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Sâvî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Halvetî. Bülgatü’s-sâlik li akrebi’l-mesâlik. Dârü’l-Meârif, ts.
• Şemseddin İbn Kudâme, Ebû’l-Ferec. eş-Şerhu’l-kebîr alâ metni’l-Mukni. nşr. Cemâatün mine’l-ulemâ. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983.
• Şemseddin İbn Müflih, Muhammed b. Müflih el-Makdisi. Kitâbü’l-fürû. nşr. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut; Riyad: Müessesetü’r-Risâle; Daru’l-Müeyyed, 2003.
• Şevkî, Ahmed. el-Cuâle ve’l-istısnâ: tahlîl fıkhî ve iktisâdî. Cidde: el-Bankü’l-İslamî li’t-Tenmiye, 2003.
• Şeyh, Gassân Muhammed. “et-Tatbîkâtü’l-muʽâsıra li’l-cuʽâle: Dirâsetün fıkhiyye mukârene”. Mecelletü ulûmi’ş- şerîati ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye 85 (2021), 792–862.
• Şinkîtî, Muhammed b. Muhammed Sâlim. Levâmiʽu’d-dürer fi hetki estâri’l-Muhtasar. Moritanya: Dâru’r-Rıdvân, 2015.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim. el-Mühezzeb fi fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî. nşr. Şeyh Zekeriyâ Umeyrât. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Şirbînî, Hatîb. Muğnî’l-muhtâc ilâ maʽrifeti meʽanî elfâzi’l-Minhâc. nşr. Câmiatü’l-Ezher Külliyetü’d-Dirâsât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Şirvânî, Abdülhamid - Abbâdî, Ahmed b. Kasım. Havâşî Tuhfetü’l-muhtâc bi şerhi’l-Minhâc. Mısır: el- Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1983.
• Türkiye Katılım Bankaları Birliği. “Faizsiz Finans Ürünleri”. Erişim 08 Şubat 2022. https://tkbb.org.tr/sayfa/detay/faizsiz-finans-urunleri-99
• Zekeriya el-Ensârî, Zeynüddin. el-Gurerü’l-behiyye fî şerhi’l-Behceti’l-verdiyye. Kahire: el-Matbaatü’l- Meymeniyye, ts.
• Zekeriya el-Ensârî, Zeynüddin. Esna’l-metâlib fi şerhi Ravzi’t-tâlib. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Şemseddin. Şerhu’z-Zerkeşî alâ Muhtasari’l-Hırakî. nşr. Abdullah b. Abdurrahman b. Abdullah el-Cibrîn. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1993.
• Zeyd el-Keylâni, Cemâl Ahmed. “Semenü’l-câh fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecellettü Külliyeti’ş-Şerîʽa ve’d-Dirâsâti’l- İslâmiyye 36/1 (2018), 115–137.