Kutsal Mekânın Dönüşümü: Göbekli Tepe Örneği

Yıl 2023, Sayı: 84, 187 - 198, 31.12.2023

Elif Başcı İsmail Kervankıran

https://doi.org/10.17211/tcd.1298650

Öz

Bu araştırma için nitel bir çalışma yöntemi takip edilerek, Göbekli Tepe etrafındaki yedi köyde (Örencik, Derman, Sarışeyh, Küçük İstanbul, Orta Ören, Seyrantepe, Göktepe) yaşayan yerli halk ile yarı yapılandırılmış görüşme tekniği kullanılarak görüşmeler yapılmıştır. Yarı yapılandırılmış görüşme formu, amaçlı örneklem yöntemiyle belirlenen 33 katılımcıya uygulanmıştır. Yapılan çalışmalar sonucunda, Göbekli Tepe’nin adının nesilden nesile devredildiği saptanmış olup kutsallık, ziyaret, ibadet yeri anlamında kullanıldığı tespit edilmiştir. Mekânın kullanım amacının inanç ve şifa olduğu tespit edilen en önemli bulgulardır. Göbekli Tepe’de kutsal mekân anlayışına uygun olarak “Kabir, Dilek Ağacı, Toprak, Sarnıç” sembollerinin kullanıldığı anlaşılmıştır. Mekânın kutsallığı nedeniyle birçok insanın Göbekli Tepe’ye ziyarete geldiği belirlenmiştir. Göbekli Tepe’nin keşfedilmesiyle birlikte mekânda birçok değişikliğin yapıldığı, değişikliklere bağlı olarak mekânın önceki sahiplerinin Göbekli Tepe’de yaptıkları dini ritüellerini gerçekleştirmelerinin sınırlandığı yapılan araştırmalar neticesinde belirlenmiştir. Bu durum önemli bir sorun oluşturmakta ve Göbekli Tepe’de ortak bir mekân tasarlanabilir mi? sorusunun tartışılmasını gerekli kılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Beşerî Coğrafya, Kutsal Mekân, Göbekli Tepe, Mekânsal Üretim.

Destekleyen Kurum

Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

SYL-2019-6970

Teşekkür

Bu çalışma Süleyman Demirel Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi, SYL-2019-6970’nolu Yüksek Lisans BAP projesi tarafından desteklenmiştir. Araştırmanın saha çalışması sırasında katkı sağlayan Şanlıurfa Göbekli Tepe çevresinde yaşayan yöre halkına katkılarından dolayı teşekkür ederiz.

Transformation of the Sacred Space: The Case of Göbekli Tepe

Öz

For this study, a qualitative study method was followed and interviews were conducted using semi-structured interview technique with local residents living in seven villages around Göbekli Tepe (Örencik, Derman, Sarışeyh, Küçük Istanbul, Orta Ören, Seyrantepe, Göktepe). The semi-structured interview form was applied to 33 participants determined by purposeful sampling method. As a result of the studies, it was determined that the name of Göbekli Tepe was transferred from generation to generation and it was determined that it was used in the sense of holiness, visit and place of worship. These are the most important findings that it has been determined that the purpose of using the space is faith and healing. It is understood that in Göbekli Tepe, "Grave, Wish Tree, Earth, Cistern" symbols were used in accordance with the understanding of sacred space. It was determined that everyone came to visit Göbekli Tepe due to the sanctity of the space. With the discovery of the Göbekli Tepe cult area, it was determined as a result of the researches that many changes were made to the space and that the previous owners of the space were prevented from performing their religious rituals at Göbekli Tepe due to the changes. This situation poses an important problem and can a common space be designed in Göbekli Tepe? necessitates discussion of the question.

Anahtar Kelimeler

Human Geography, Sacred Space, Göbekli Tepe, Spatial Production.

Proje Numarası

SYL-2019-6970

Kaynakça

• Arslan, M. (2014). Modern mekanda kutsal deneyimi Kernek’te yeni üretilen kutsal, mit ve ritüel. Birey ve Toplum, 3(2), 7-36.
• Bains, D. (2021). Secularization and sacred space. In Oxford Research Encyclopedia, Religion. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acrefore/9780199340378.013.929
• Baş, T., & Akturan, U. (2017). Nitel araştırma yöntemleri NVivo 7.0 ile nitel veri analizi. Seçkin Yayıncılık. Bilgili, M. (2020). Coğrafyada mekân felsefesi üzerine yaklaşımlar. International Journal of Geography and Geography Edu cation (IGGE), 41, 88-102.
• Bilgili, M., & Kocalar, A.O. (2023). Mekân ve materyal odaklı mekânsal bakış açısı. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 50, 184-200. https://doi.org/10.32003/igge.1371709
• Chen, N. (2017). Secularization, sacralization and the reproduction of sacred space: Exploring the industrial use of ancestral temples in rural Wenzhou, China. Social & Cultural Geography, 18, 530–552.
• Connerton, P. (2018). Modernite nasıl unutturur? (4.bs) (K. Kelebekoğlu, Çev.). Sel Yayıncılık (Orijinal çalışma 2012’de yayınlandı).
• Cooper, A. (1992). New directions in the geography of religion. Area, 24(2), 123-129. https://www.jstor.org/stable/20003073
• Çelik, B. (2017). Çanak çömleksiz neolitik dönemde Varan figürleri. Karadeniz, 34, 183-187. https://doi.org/10.32003/igge.674936 https://doi.org/10.17498/kdeniz.318003
• Dereli, M.D. (2021). Modern ve postmodern kent kurgusunda turist bakışına terk edilen dini yapılar. Bilimname, 45(2), 185-218. https://doi.org/10.28949/bilimname.973612
• De Villard, U.M. (2012). Mezopotamya mimarisinde kutsal mekânlar dinidoğu kuramlar incelemesi (1. bs) (A. Özfuruncu, Çev.). Yaba Yayınları (Orijinal çalışma 2012’de yayınlandı).
• Duymaz, A., & Şahin, H. (2008). Kaz dağlarında dağ, ağaç ve ocak kültü. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(19), 116-126.
• Eliade, M. (1991). Kutsal ve dindışı (1. bs) (M. A. Kılıçbay, Çev.). Gece Yayınları (Orijinal çalışma 1991’de yayınlandı).
• Ertit, V. (2020). Endişeli muhafazakârlar çağı: Dinden uzaklaşan Türkiye. Orient Yayınları.
• Ghulyan, H. (2017a). Mekânın üretimi kuramı ve Türkiye’de kentsel mekânın üretimi: Ankara örneği [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ghulyan, H. (2017b). Lefebvre’nin mekân kuramının yapısal ve kavramsal çerçevesine dair bir okuma. Çağdaş Yerel Yönetimler, 26(3), 1-29. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3046105
• Gültekin, A. (2020). Kutsal mekanın yeniden üretimi. Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
• Gültekin, İ. Ö. (2014). Hepimiz mekânı üretiriz (Yayın no. 389383) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü]. Yök Tez Merkezi.
• Henderson, M.L. (1993). What is spiritual geography? American Geographical Society, 469-472. https://doi.org/10.2307/215827
• Jett, S. C. (1992). An Introduction to navajo sacred spaces. Journal of Cultural Geography, 13(1), 29-39. https://doi.org/10.1080/08873639209478398
• Kaçar, S. & Kervankıran, İ. (2023). Gündelik hayatın izini sürmek: Yaşlı kadınların gündelik hayat bilgisinden turizm mekânlarına erişimlerini, mekânsal deneyimlerini ve sınırlılıklarını anlamak. Fe Dergi, 15, 122-146. https://doi.org/10.46655/federgi.1094492
• Kaya, İ. (2014). Coğrafi düşüncede mekân tartışmaları. Posseible, 2(4), 1-12.
• Kervankıran, İ., Kurnaz, Z. & Başcı, E. (2021). Bir yer olarak Göbekli Tepe’nin ötekileş(tiril)en son sakinleri. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 24(3), 29-63. https://doi.org/10.18490/sosars.1014205
• Kervankıran, İ. & Çalışırım, O. (2022). Müzeler ve toplumsal hafıza ilişkisi: Süleyman Demirel Demokrasi ve Kalkınma Müzesi örneği. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 45, 114-133. https://doi.org/10.32003/igge.995955
• Kurtar , S. (2013). Mekânı yaşamak: Lefebvre ve mekânın diyalektik oluşumu. TÜCAUM. (s. 349-356). Ankara. Lefebvre, H. (2014). Mekânın üretimi (1. bs) (I. Ergüden, Çev.). Sel Yayıncılık (Orijinal çalışma 1974’de yayınlandı).
• Luckert, K. W. (2017). Göbekli Tepe (3. bs) (L. Tonguç Basmacı, Çev.). Alfa Yayınları.
• Notroff, J., Dietrich, O., Peters, J., Pöllath, N. & Schmidt-Köksal, Ç. (2015). Göbekli Tepe uygarlığın doğuşunda neolitik şölenlerin izleri, Aktüel Arkeoloji Dergisi, 46, 52-69.
• Perriam, G. (2015). Sacred spaces, healing places: therapeutic landscapes of spiritual significance. Journal of Medical Humanities, 36, 19–33. https://doi.org/10.1007/s10912-014-9318-0
• Schmid, C. (2008). Henri Lefebvre’s theory of the production of space: Towards a three-dimensional dialectic. In K. Goonewardena, S. Kipfer, R. Milgrom, & C. Schmid (Eds.) Space, Difference, Everyday Life (pp. 19). London: Routledge.
• Schmidt, K. (2001). Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A Preliminary Report on the 1995–1999 Excavations. Pal´Eorient 26(1), 45–54.
• Schmidt, K. (2007). Taş çağı avcılarının gizemli kutsal alanı Göbekli Tepe (1. bs) (R. Arslan, Çev.). Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Schwarz, F. (2019). Kadim bilgeliğin yeniden keşfi (1. bs) (Ayşe Meral Aslan, Çev.). İnsan Yayınları.
• Sommerville, C. J. (1992). The secularization of space, In C.John Sommerville (Eds.) The secularization of early modern england: From religious culture to religious faith, (pp. 18-32) UK: Oxford University Press.
• Sönmez, S., & İlgün, G. (2018). Nitel araştırma yöntemlerinin sağlık hizmetleri bağlamında incelenmesi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21(40), 375-400. https://doi.org/10.31795/baunsobed.492455
• Şardağ, A. & Kervankıran, İ. (2022). Turizm mekânlarının yeniden üretimle metalaş(tırıl)ması: Mevlana Müzesi ve çevresi.Türk Coğrafya Dergisi, 80, 71-86. https://doi.org/10.17211/tcd.1079438
• Tuncer Gürkaş, E., & Barkul, Ö. (2012). Yer üzerine kavramsal bir okuma derlemesi. Sigma Dergisi, 4, 1-11. https://www.ytusigmadergisi.com/dergi/makaleoku/418
• Uçar, İ. (2019). Mekânın üretimi: Hz. Muhammed dönemi Medine’de gündelik hayat [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Urry, J. (2015). Mekânları tüketmek (2. bs) (R. G. Öğdül, Çev.). Ayrıntı Yayınları (Orijinal çalışma 1999’da yayınlandı).
• Van der Tol, M. Gorski, P. (2022). Secularisation as the fragmentation of the sacred and of sacred space, Religion, State & Society, 50(5), 495-512. https://doi.org/10.1080/09637494.2022.2144662
• Yıldırım, M. (2014). Kutsal mekân algısı bağlamında şehir kimliği ve din. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(1), 133-142.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2018). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.
• Yurdadön Aslan, P., & Yavan, N. (2018). Mekânın üretimi ve Lefebvre’nin mekânsal üçlü kavramsallaştırmasının görünürlüğü: Taksim Gezi Parkı örneği. Planning, 28(3), 302-314. https://planlamadergisi.org/jvi.aspx?pdir=planlama&plng=tur&un=PLAN-25338#!