TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN BİLİNEN İLK SESTEŞ KELİMELER SÖZLÜĞÜ LİSÂNIMIZDA ELFÂZ-I MÜTEŞÂBİHE (1924) ADLI ESER ÜZERİNE

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 229 - 249, 20.12.2020

Enfel Doğan

https://doi.org/10.30563/turklad.794981

Cited By: 1

Öz

Sesteş kelimeler, yazılışları ve söylenişleri aynı olup anlamları ve görevleri bakımından birbirleriyle ilişkisi bulunmayan sözcüklerdir. Her dilde olduğu gibi Türkçede de çok eski devirlerden beri sesteş kelimelere rastlanmaktadır: boy, dal, don, ög, tüy, yaş, yüz gibi. Türkçede görülen sesteşliğin farklı sebepleri vardır: 1) Ses değişmeleri, 2) Çok anlamlılık, 3) Alıntı kelimeler.

Türkçede çok yaygın bir hadise olmasına rağmen sesteş kelimeler üzerine yapılan çalışma sayısı, beklendiği gibi fazla değildir; derli toplu, bilimsel bir sesteş kelimeler sözlüğü de henüz mevcut değildir. Hâl böyleyken, Türkiye’de, Cumhuriyet’in ilk yıllarında, Latin alfabesine geçilmeden önce bu konuda müstakil bir sözlük hazırlanmış ve iki kez basılmıştır. Arap alfabesiyle yayımlanan, örnekli olması ve madde başlarında kısaltmaların ve zengin bir hareke sisteminin kullanılması gibi noktalardan da öneme sahip olan bu eserde, Türkçe, Arapça, Farsça, Rumca, İtalyanca, Fransızca, İngilizce ve Almanca kökenli, toplam 1428 madde başı bulunmaktadır. 

Bu makalede, eser ana hatlarıyla tanıtıldıktan sonra eserin sözlükçülük ilkeleri doğrultusunda incelenmesi sonucu göze çarpan başarılı ve başarısız yönler ile yazarın sözlüğü hazırlarken göz önünde bulundurduğu prensipler tespit edilmeye çalışılacaktır. Yine sözlükte madde başı olarak yer alma ve anlamlandırma hususlarında saptanan aksaklıklar okuyucuyla paylaşılacaktır. Ayrıca Arap alfabesindeki farklı sesleri bünyesinde bulunduran “eş yazımlı olmayan sesteş kelimeler”in; uzun veya kısa ünlülü sözcüklerin; özel isimlerle cins isimlerin sesteşlik bakımından durumları gibi sözlük hazırlanırken göz önünde bulundurulduğu/uyulduğu tespit edilen sesteş kabul edilme ölçütleri hakkında bilgi verilecektir. 

Anahtar Kelimeler

Sesteş kelime, çok anlamlılık, eş yazımlı, anlam bilgisi, şekil bilgisi

ABOUT THE FIRST TURKISH HONONYMS DICTIONARY: LİSANIMIZDA ELFAZ-I MÜTEŞABİHE (1924)

Öz

Homonyms (homophones) are the words that spellings and pronunciations are the same and not related to each other in terms of their meanings and functions. As in every language, homonyms are encountered in Turkish since ancient times: boy, dal, don, ög, tüy, yaş, yüz etc. Homonyms have different causes in Turkish : 1) sound changes, 2) polysemy, 3) borrowing.

Despite a very common phenomenon in Turkish, the number of studies on homonyms is not as high as one might expect; neat, academic homophone dictionary is nor available yet. In Turkey, at the first years of the Republic, a detached homonyms dictionary was printed twice about it before the transition to the Latin alphabet. In this dictionary, which is published in the Arabic alphabet, has important points such as given examples, abbreviations in lexical entry and a rich vowel point system there are 1428 headings of Turkish, Arabic, Persian, Greek, Italian, French, English and German origin.

In this article, it will be tried to identify the successful and unsuccessful aspects and the principles that the author takes into consideration while preparing the dictionary after the work is introduced in line with the principles of lexicography. Also, the deficiencies detected in the dictionary as per item and to make sense of it will be shared with the reader. In addition the status of “homophones that are not spelled the same” that contains different Arabic sounds; words by long or short vowel; proper nouns and common nouns; in terms of homophonic criteria that is determined to be considered / followed while preparing the dictionary, information will be given.

Anahtar Kelimeler

Homonym, Polysemy, Homographic, Semantic, Morphology

Kaynakça

• AKARSU, B. (1975). Felsefe Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• AYVERDİ, İ. (2005). Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük / Kubbealtı Lugatı. Redaksiyon: Ahmet Topaloğlu, İstanbul.
• ERSOY, F. (2007). Çuvaş Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Yalancı Eş Değerler. Türkbilig, S. 14, s. 60-68.
• GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• HACI, S. (2013). Bulgarca-Türkçe Sesteş Sözcükler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İMER, K. vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• JACKSON, H. (2016). Sözlükbilime Giriş (çev. Mehmet Gürlek, Ellen Patat). İstanbul: Kesit Yayınları.
• KARAAĞAÇ, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• KORKMAZ, Z. (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• NİŞANYAN, S. (2009). Sözlerin Soyağacı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, 4. bs., İstanbul: Everest Yayınları.
• ÖZTEKTEN, Ö. (1997). “Tatar Türkçesi ile Türkiye Türkçesi Arasındaki Eş Seslilik İlişkisine Birkaç Örnek”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 3, s. 197-203.
• REDHOUSE, J. W. (1892). A Turkish and English Lexicon / Kitâbu Maânî-i Lehçe, Beyrut.
• TIETZE, A. (2018). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (ed: Nurettin Demir, Emine Yılmaz). Ankara: TÜBA Yayınları.
• TDK (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TOPALOĞLU, A. (2019). Karşılaştırmalı Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• UĞURLU, M. (2012). “Türk Lehçeleri Arasında Benzer Kelimelerin Eş Değerlik Durumu”. Turkish Studies, S. 7/4, s. 215-222.