Ruh Sağlığı Çalışanlarına Yönelik Psikoeğitim Programının Psikolojik Sağlamlık ve İkincil Travmatik Stres Düzeylerine Etkisi

Yıl 2024, Cilt: 37 Sayı: 1, 268 - 292, 30.04.2024

Hatice Kübra Yaşar Türkan Doğan

https://doi.org/10.19171/uefad.1397871

Öz

Zorlayıcı deneyimler yaşamın bir parçası olmakla birlikte bazı durumlarda toplumun genelini etkileyerek kolektif travmaya sebep olabilmektedir. Bireysel veya kolektif travmaya yol açan bir yaşantı sonrası bu travmalardan ruh sağlığı çalışanları ikincil bir şekilde etkilenebilmektedirler. Türkiye’de 6 Şubat 2023 tarihinde gerçekleşen deprem afeti sonrası ruh sağlığı çalışanları sahada psikolojik ilk yardım ve psikososyal destek hizmeti sunmuşlardır. Bu sebeple ruh sağlığı çalışanlarının ikincil travmatik stres yaşama riskleri bulunmaktadır. Ruh sağlığı çalışanlarının psikolojik sağlamlıklarını arttırmak ikincil travmatik stres yaşama riskine karşı önleyici olabilmektedir. Bu araştırmanın amacı psikoeğitim programının deprem afeti sonrası sahada yardım veren ruh sağlığı çalışanlarının ikincil travmatik stres düzeylerine ve psikolojik sağlamlıklarına olan etkisini araştırmaktır. Araştırmada tek grup ön test-son test deneysel desen kullanılmıştır. Araştırma 11 katılımcıyla (iki psikolog ve dokuz psikolojik danışman) yürütülmüştür. Hazırlanan psikoeğitim programı haftada bir gün sekiz hafta boyunca uygulanmıştır. Araştırmada veri toplama araçları olarak Demografik Bilgi Formu, İkincil Travmatik Stres Ölçeği ve Kısa Psikolojik Sağlamlık Ölçeği kullanılmıştır. Verilerin analizinde Wilcoxon İşaretli Sıralar Testi kullanılmıştır. Araştırma sonucunda psikoeğitim programının katılımcıların ikincil travmatik stres düzeylerinin azalmasında ve psikolojik sağlamlıklarının artmasında anlamlı ve yüksek düzeyde etkili olduğu bulgularına ulaşılmıştır. Bu bulgular neticesinde ikincil travmatik stres yaşama riski yüksek olan ruh sağlığı çalışanlarına yönelik grup müdahalelerinin koruyucu ve destekleyici bir mekanizma olarak işlev görebileceği ifade edilebilir. Ayrıca ruh sağlığı çalışanlarının psikolojik sağlamlıklarını arttırıcı müdahaleler bu bireylerin ikincil travmatik stres yaşama risklerini azaltabilecektir.

Anahtar Kelimeler

İkincil travma, Psikolojik sağlamlık, Ruh sağlığı çalışanları, Psikoeğitim

Etik Beyan

Bu araştırmanın, Sakarya Üniversitesi Eğitim Araştırmaları ve Yayın Etik Kurulu tarafından 17.03.2023 tarihinde E-61923333-050.99-238054 sayılı kararıyla verilen etik kurul izni bulunmaktadır. Bu araştırmanın planlanmasından, uygulanmasına, verilerin toplanmasından verilerin analizine kadar olan tüm süreçte “Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi” kapsamında uyulması belirtilen tüm kurallara uyulmuştur. Yönergenin ikinci bölümü olan “Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiğine Aykırı Eylemler” başlığı altında belirtilen eylemlerden hiçbiri gerçekleştirilmemiştir. Bu araştırmanın yazım sürecinde bilimsel, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamıştır. Bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

The Effect of Psychoeducation Program for Mental Health Workers on Psychological Resilience and Secondary Traumatic Stress Levels

Öz

Challenging experiences are an inevitable part of life, and they can have a significant impact on society, causing collective trauma. After the earthquake disaster in Turkey on February 6, 2023, mental health workers provided psychological first aid and psychosocial support services in the field. Mental health workers are particularly vulnerable to experiencing secondary traumatic stress as a result of their work. Increasing the psychological resilience of mental health workers will prevent the risk of experiencing secondary traumatic stress. This study aims to investigate the effect of psychoeducation program on the secondary traumatic stress levels and psychological resilience of mental health workers who provided assistance in the field after the earthquake disaster. A one-group pretest-posttest experimental design was used in the study with 11 participants (two psychologists, and nine psychological counselors). The psychoeducation program prepared in the study was implemented one day a week for eight weeks. Demographic Information Form, Secondary Traumatic Stress Scale, and Brief Psychological Resilience Scale were used as data collection tools. Wilcoxon Signed Rank Test was used to analyze the data. Findings revealed that the psychoeducation program was significantly and highly effective in reducing the participants' secondary traumatic stress levels and increasing their psychological resilience. Consequently, it can be stated that group interventions for mental health workers at high risk of experiencing secondary traumatic stress can function as a protective and supportive mechanism. In addition, interventions that increase the psychological resilience of mental health workers may reduce the risk of these individuals experiencing secondary traumatic stress.

Anahtar Kelimeler

Secondary trauma, Psychological resilience, Mental health workers, Psychoeducation

Kaynakça

• Akçabozan-Kayabol, N. B., & Ünlü-Kaynakçı, F. Z. (2022). İkincil travma, travma sonrası büyüme ve öz bakım. F. Savi-Çakar (Ed.). Travma psikolojik danışmanlığı içinde (s.368-402). Pegem Akademi Yayıncılık.
• Almén, N., Lisspers, J., Öst, L. G., & Sundin, Ö. (2020). Behavioral stress recovery management intervention for people with high levels of perceived stress: A randomized controlled trial. International Journal of Stress Management, 27(2), 183-194. https://doi.org/10.1037/str0000140
• Altınay, D. (2016). Psikodramada 400 ısınma oyunu ve yardımcı teknikler. Epsilon Yayıncılık.
• Amerikan Psikiyatri Birliği (2014). DSM-5 tanı ölçütleri başvuru el kitabı (E. Köroğlu, Çev.). Hekimler Yayın Birliği.
• American Art Therapy Association (AATA) (2019). Art therapy. https://arttherapy.org/ Erişim tarihi: 16.03.2023.
• Amin, R., Nadeem, E., Lqbal, K., Asadullah, M. A., & Hussain, B. (2020). Support for students exposed to trauma (SSET) program: An approach for building resilience and social support among flood-impacted children. School Mental Health, 12, 493-506. https://doi.org/10.1007/s12310-020-09373-y
• Arnetz, B. B., Nevedal, D. C., Lumley, M. A., Backman, L., & Lublin, A. (2009). Trauma resilience training for police: Psychophysiological and performance effects. Journal of Police &Criminal Psychology, 24, 1-9. https://doi.org/10.1007/s11896-008-9030-y
• Austin, C. L., Pathak, M., & Thompson, S. (2018). Secondary traumatic stress and resilience among EMS. Journal of Paramedic Practice, 10(6), 240-247. https://doi.org/10.12968/ jpar.2018.10.6.240
• Baird, K., & Kracen, A. C. (2006). Vicarious traumatization and secondary traumatic stress: A research synthesis. Counselling Psychology Quarterly, 19, 181–188. https://doi.org/10.1080/09515070600811899
• Balcı, İ. (2018). Çocukluk çağı travmaları ile baş etme yönelimli psikoeğitim programının psikolojik sağlamlık üzerine etkisi (Yayın No. 511061) [Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Baum, N. (2016). Secondary traumatization in mental health professionals: A systematic review of gender findings. Trauma, Violence & Abuse, 17(2), 221-235. https://doi.org/10.1177/1524838015584357
• Berger, R., & Gelkopf, M. (2010). An intervention for reducing secondary traumatization and improving Professional self-efficacy in well baby clinic nurses following war and terror: A random control group trial. International Journal of Nursing Studies, 48 (2011), 601-610.
• Berking, W., & Whitley, B. (2018). Duygulanım düzenleme eğitimi: Uygulamacı el kitabı. S. Vatan (Çev, Ed.), & S. P. Erbaş (Çev.). Kapanış özeti içinde (s.215-261). Nobel Akademik Yayıncılık.
• Bonnano, G. A. (2004). Loss, trauma and human resilience: Have we underestimated the human capacity to thrive after extremely aversive events? American Psychologist, 59, 20-28. https://doi.org/10.1037/0003-066X.59.1.20
• Boscarino, J. A., Figley, C. R., & Adams, R. E. (2004). Compassion fatigue following the September 11 terrorist attacks: A study of secondary trauma among New York City social workers. International Journal of Emergency Mental Health, 6(2), 57-66.
• Bride, B. E. (2007). Prevalence of secondary traumatic stress among social workers. Social Work, 25, 63–70. https://doi.org/10.1093/sw/52.1.63
• Bride, B. E., Robinson, M. M., Yegidis, B., & Figley, C. R. (2004). Development and validation of the secondary traumatic stress scale. Research on Social Work Practice, 14, 27-35. https://doi.org/10.1177/1049731503254106
• Büyüköztürk, Ş. (2020). Sosyal bilimler için veri analizi el kitabı: istatistik, araştırma deseni, spss uygulamaları ve yorum. Pegem Akademi Yayıncılık.
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç-Çakmak, E., Erkan-Akgün, Ö., Karadeniz, Ş., & Demirel, F. (2021). Bilimsel araştırma yöntemleri. Pegem Akademi Yayıncılık.
• Cebbar, E. (2021). Psikologlarda psikolojik dayanıklılığın; ikincil travmatik stres, somatizasyon ve tükenmişlik ile ilişkisinin incelenmesi (Yayın No. 667265) [Yüksek lisans tezi, Maltepe Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Cerezo, M. V., Ortiz-Tallo, M., Cardenal, V., & Torre-Luque, A. (2014). Positive psychology group intervention for breast cancer patients: A randomized trial. Psychological Reports: Disability & Trauma, 115(1), 44-64. https://doi.org/10.2466/15.20.PR0.115c17z7
• Choi, G. Y. (2011). Secondary traumatic stress of service providers who practice with survivors of family or sexual violence: A national survey of social workers. Smith College Studies in Social Work, 81, 101–119. https://doi.org/10.1080/00377317.2011.543044
• Cieslak, R., Anderson, V., Bock, J., Moore, B. A., Peterson, A. L., & Benight C. C. (2013). Secondary traumatic stress among health providers working with the military. The Journal of Nervous Mental Disease, 201, 917-925. https://doi.org/10.1097/NMD.0000000000000034
• Cohen, J. (1992). A power primer. Psychological Bulletin, 112(1), 155-159. https://doi.org/10.1037//0033-2909.112.1.155
• Collins, S., & Long, A. (2003). Working with the psychological effects of trauma: Consequences for mental health-care workers-A literature review. Journal of Psychiatric and Mental Health Nursing, 10(4), 417-424. https://doi.org/10.1046/j.1365-2850.2003.00620.x
• Craig, C. D., & Sprang, G. (2010). Compassion satisfaction, compassion fatigue, and burnout in a national sample of trauma treatment therapists. Anxiety Stress Coping, 23(3), 319-339. https://doi.org/10.1080/10615800903085818
• Crespo, M., & Arinero, M. (2010). Assessment of the efficacy of a psychological treatment for women victims of violence by their intimate male partner. The Spanish Journal of Psychology, 13(2), 849-863. https://doi.org/10.1017/s113874160000250x
• Crespo, M., Arinero, M., & Soberón, C. (2021). Analysis of effectiveness of individual and group trauma-focused interventions for female victims of intimate partner violence. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18(4),19-52. https://doi.org/10.3390/ijerph18041952
• Creswell, J. W. (2017). Nicel yöntemler. S. B. Demir (Ed.), Araştırma deseni: Nitel, nicel ve karma yöntem yaklaşımları içinde (s.155-182). Eğiten Kitap.
• Creswell, J. W. (2019). Eğitim araştırmaları: Nicel ve nitel araştırmanın planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesi (2. Baskı). H. Ekşi (Çev. Ed.). EDAM Yayınları.
• Davis, M., Eshelman, E. R., & McKay, M. (2008). The relaxation and stress reduction workbook. New Harbinger Publications.
• Devilly, G. J., Wright, R., & Varker, T. (2009). Vicarious trauma, secondary traumatic stress or simply burnout? Effect of trauma therapy on mental health professionals. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 43, 373–385. https://doi.org/10.1080/00048670902721079
• Doğan, T. (2020). Yardım edenlere yardım: Yardım edenlerde stres tepkileri ve iyilik halinin korunması. Ö. Erdur- Baker, & T. Doğan (Ed.). Afetler, krizler, travmalar ve psikolojik yardım içinde (s.289-314). Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği.
• Doğan, T. (2021). İkincil travmatik stres, eşduyum yorgunluğu ve koruyucu önleyici faktörler. Ö. Erdur-Baker, İ. Aksöz-Efe, & T. Doğan (Ed.), Travma psikolojisi içinde (s.79-105). Pegem Akademi Yayıncılık.
• Doğan, T. (2015). Kısa Psikolojik Sağlamlık Ölçeği’nin Türkçe uyarlaması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. The Journal of Happiness & Well-Being, 3(1), 93-102.
• Dorado, J. S., Martinez, M., McArthur, L. E., & Leibovitz, T. (2016). Health environments and response to trauma in schools (HEARTS): A whole-school, multi-level, prevention and intervention program for creating trauma-informed, safe and supportive schools. School Mental Health, 8, 163-176. https://doi.org/10.1007/s12310-016-9177-0
• Dunkley, J., & Whelan, T. A. (2006). Vicarious traumatization: Current status and future directions. British Journal of Guide Counseling, 34, 107-116. https://doi.org/10.1080/03069880500483166
• Eaton, L. G., Doherty, K. L., & Widrick, R. M. (2007). A review of research and methods used to establish art therapy as an effective treatment method for traumatized children. The Arts in Psychotherapy, 34(2007), 256-262. https://doi.org/10.1016/j.aip.2007.03.001
• Erden-Çınar, S., & Eminoğlu, Z. (2020). Bilişsel davranışçı temelli psiko-eğitim programının psikolojik dayanıklılık ve duygu düzenleme üzerindeki etkisi. Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 15(21), 555-582. https://doi.org/10.26466/opus.626228
• Erdener, M. (2019). Afet alanında çalışan profesyonellerin psikolojik dayanıklılık ve ikincil travmatik stres düzeylerinin incelenmesi (Yayın No. 552945) [Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Faraji, H., & Gençay, T. (2022). Polislerde algılanan ana baba tutumları ile psikolojik sağlamlık ve ikincil travmatik stres düzeyi ilişkisi üzerine bir derleme çalışması. Turkish Research Journal of Academic Social Science, 5(2), 76-80.
• Figley, C. R. (Ed.). (1995). Compassion fatigue as secondary traumatic stress disorder: An overview. In C. R. Figley (Ed.), Compassion fatigue: Coping with secondary traumatic stress disorder in those who treat the traumatized (pp. 1–20). Brunner/Mazel.
• Figley, C. R. (2002a). Introduction. In C. R. Figley (Ed.), Treating compassion fatigue (pp.1-20). Brunner/Routledge.
• Figley, C. R. (2002b). Compassion fatigue: Psychotherapists’ chronic lack of self-care. Journal of Clinical Psychology, 58(11), 1433-1441. https://doi.org/10.1002/jclp.10090
• Ford, J. D., & Russo, E. (2018). Trauma-focused, present-centered, emotional self-regulation approach to integrated treatment for posttraumatic stress and addiction: Trauma adaptive recovery group education and therapy (TARGET). The American Journal of Psychotherapy, 60(4), 335-355. https://doi.org/10.1176/appi.psychotherapy.2006.60.4.335
• Fox, J., Leech, J., & Roberts, E. (2014). Supporting emotional resilience within social workers: practice tool. https://www.rip.org.uk/resources/publications/practice-tools-and-guides/supportingemotional-resilience-within-social-workers-practice-tool-2014- Erişim tarihi: 05.04.2023.
• Gaharaei, J. M., Mohammadi, M. R., Bina, M., Yasami, M. T., Fakour, Y., & Fereshte, N. (2006). Behavioral group therapy effect on Bam earthquake-related PTSD symptoms in children: A randomized clinical trial. Iran Journal of Pediatric, 16(1), 25-33.
• Gaharaei, J. M., Mohammadi, M. R., Bina, M., Yasami, M. T., Joshaghani, N., & Naderi, F. (2009). Group cognitive behavior therapy and supportive art and interventions on Bam earthquake related post traumatic stress symptoms in children: A field tiral. Iranian Journal of Psychiatry, 4(3), 85-91.
• Ghahramanlou, M., & Brodbeck, C. (2000). Predictors of secondary trauma in sexual assault trauma counselors. International Journal of Emergency Mental Health, 2, 229–240.
• Grant, L., & Kinman, G. (2014). Emotional resilience in the helping professions and how it can be enhanced. Health and Social Care Education, 3(1), 23-34. https://doi.org/10.11120/hsce.2014.00040
• Hatipoğlu, R. (2017). Çocuğa yönelik cinsel istismar vakaları ile çalışan sosyal çalışmacıların psikososyal etkilenme deneyimleri. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 6(4), 85-97.
• Hegney, D. G., Rees, C. S., Eley, R., Osseiran-Moisson, R., & Francis, K. (2015). The contribution of individual psychological resilience in determining the professional quality of life of Australian nurses. Frontiers in Psychology, 6. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2015.01613
• Jenkins, S. R., & Baird, S. (2002). Secondary traumatic stress and vicarious trauma: A validational study. Journal of Traumatic Stress, 15(5), 423-432. https://doi.org/10.1023/A:1020193526843
• Jeong, Y. J., & Shin, S. (2023). The relationship between secondary traumatic stress and burnout in critical care nurses: The mediating effect of resilience. Intensive and Critical Care Nursing, 74(2023), 1-8. https://doi.org/10.1016/j.iccn.2022.103327
• Kahil, A. (2016). Travmatik yaşantıları olan bireylere yardım davranışında bulunan profesyonel ve gönüllülerin ikincil travmatik stres düzeylerinin incelenmesi (Yayın No. 423516) [Yüksek lisans tezi, Ufuk Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Kahn, J. R., Collinge, W., & Soltysik, R. (2016). Post-9/11 veterans and their partners improve mental health outcomes with a self-directed mobile and web-based wellness training program: A randomized controlled trial. Journal of Medical Internet Research, 18(9), 1-23. https://doi.org/10.2196/jmir.5800
• Karaırmak, Ö. (2006). Psikolojik sağlamlık, risk faktörleri ve koruyucu faktörler. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3(26), 129-142.
• Karaırmak, Ö., & Bugay, A. (2020). Sağlıklı psikolojik işlerlik ve travma karşısında uyum sağlama yetisi olarak psikolojik sağlamlık. Ö. Erdur-Baker, & T. Doğan (Ed.). Afetler, krizler, travmalar ve psikolojik yardım içinde (s.75-109). Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği.
• Kerig, P. K. (2019). Enhancing resilience among providers of trauma-informed care: A curriculum for protection against secondary traumatic stress among non-mental health professionals. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 28(5), 613-630. https://doi.org/10.1080/10926771.2018.1468373
• Killian, K. (2008). Helping till it hurts? A multimethod study of compassion fatigue, burnout, and self-care in clinicians working with trauma survivors. Traumatology (Tallahass Fla), 14, 32-44.
• Koller, E. C., Abel, R. A., & Milton, L. E. (2022). Caring for the caregiver: A feasibility study of an online program that addresses compassion fatigue, burnout, and secondary trauma. The Open Journal of Occupational Therapy, 10(1), 1-14. https://doi.org/10.15453/2168-6408.1847
• Laborde, S., Allen, M. S., Göhring, N., & Dosseville, F. (2017). The effect of slow‐paced breathing on stress management in adolescents with intellectual disability. Journal of Intellectual Disability Research, 61(6), 560-567. https://doi.org/10.1111/jir.12350
• Lasavia, A., Bonetto, C., Bertani, M., & Bissoli, S. (2009). Influence of perceived organisational factors on job burnout: Survey of community mental health staff. The British Journal of Psychiatry, 195(6), 537-544. https://doi.org/10.1192/bjp.bp.108.060871
• Laschinger, H. K. S., Leiter, M., Day, A., & Gilin, D. (2009). Workplace Empowerment, incivility, and Burnout: Impact on Staff Nurse Recruitment and Retention Outcomes. Journal of Nursing Management, 17, 302-311. https://doi.org/10.1111/j.1365-2834.2009.00999.x
• Loprinzi, C. E., Prasad, K., Schroeder, D. R., & Sood, A. (2011). Stress management and resilience training (SMART) program to decrease stress and enhance resilience among breast cancer survivors: A pilot randomized clinical trial. Clinical Breast Cancer, 11(6), 364-368. https://doi.org/10.1016/j.clbc.2011.06.008
• Luthans, F., Avolio, B. J., Avey, J. B., & Norman, S. M. (2007). Positive psychological capital: Measurement and relationship with performance and satisfaction. Personnel psychology, 60(3), 541-572. https://doi.org/10.1111/j.1744-6570.2007.00083.x
• Luthar, S. S., Cicchetti, D., & Becker, B. (2000). The construct of resilience: A critical evaluation amd guidelines for future work. Child Development, 71, 543-562. https://doi.org/10.1111/1467-8624.00164
• Moore, A. L. (2004). Compassion fatigue, somatization, and trauma history: A study of disaster mental health professionals after the Oklahoma bombing. Alliant International University, San Francisco Bay.
• Neuman, D. A., & Gamble, S. J. (1995). Issues in the professional development of psychotherapists: Countertransference and vicarious traumatization in the new trauma therapist. Psychotherapy (Chic), 32, 341-347.
• Newell, J. M., & MacNeil, G. A. (2010). Professional burnout, vicarious trauma, secondary traumatic stress, and compassion fatigue: A review of theoretical terms, risk factors, and preventive methods for clinicians and researchers. Best Practices in Mental Health, 6(2), 57–68.
• Oginska-Bulik, N., & Michalska, P. (2021). Psychological resilience and secondary traumatic stress in nurses working with terminally III patients: The mediating role of job burnout. American Psychological Association, 18(3), 398-405.
• Paivio, S. C., & Nieuwenhuis, J. A. (2001). Efficacy of emotion focused therapy for adult survivors of child abuse: A preliminary study. Journal of Traumatic Stress, 14(1), 115–133. https://doi.org/10.1023/A:1007891716593
• Ramazan, M., & Arslan-Tomas, S. (2020). Afetlerde psikososyal müdahaleler. Ö. Erdur-Baker, & T. Doğan (Ed.). Afetler, krizler, travmalar ve psikolojik yardım içinde (s.139-156). Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği.
• Sadeghi, F., Hassani, F., Emamipour, S., & Mirzaei, H. (2018). Effect of acceptance and commitment group therapy on quality of life and resilience of women with breast cancer. Archives of Breast Cancer, 5(3), 11-117. https://doi.org/10.19187/abc.201853111-117
• Salston, M., & Figley, C. R. (2003). Secondary traumatic stress effects of working with survivors of criminal victimization. Journal of traumatic stress, 16(2), 167-174. https://doi.org/10.1023/A:1022899207206
• Sawyer, A. T., Bailey, A. K., Green, J. F., Sun, J., & Robinson, P. S. (2023). Resilience, insight, self-compassion, and empowerment (RISE): A randomized controlled trial of a psychoeducational group program for nurses. Journal of American Psychiatric Nurses Association, 29(4), 314-327. https://doi.org/10.1177/10783903211023338
• Schouten, K. A., de Niet, G. J., Knipscheer, J. W., Kleber, R. J., & Hutschemaekers, G. J. M. (2015). The effectiveness of art therapy in the treatment of traumatized adults: A systematic review on art therapy and trauma. Sage Journals, 16(2), 220-228. https://doi.org/10.1177/1524838014555032
• Shew, A. M. (2010). The effects of resilience training on secondary traumatic stress reactions: An empirical study (Publication No. 3426399) [Doctoral dissertation, The University of the Rockies]. Available from ProQuest Dissertations and Theses database.
• Smith, B. W., Dalen, J., Wiggins, K., Tooley, E., Christopher, P., & Jennifer-Bernard, J. (2008). The brief resilience scale: Assessing the ability to bounce back. International Journal of Behavioral Medicine, 15, 194–200. https://doi.org/10.1080/10705500802222972
• Sprang, G., Clark, J. J., & Whitt-Woosley, A. (2007). Compassion fatigue, compassion satisfaction, and burnout: Factors impacting a professional’s quality of life. Journal of Loss and Trauma: International Perspectives on
• Stress & Coping, 12, 259–280. https://doi.org/10.1080/15325020701238093
• Şahin, H. V. (2020). Dezavantajlı gruplarla çalışan psikologlarda psikolojik dayanıklılık ve ikincil travmatik stres ile psikolojik iyi oluş arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayın No. 657963) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Arel Üniversitesi]. YÖK. https://tez.yok.gov.tr
• Thierry, B. D. (2021). The simple guide to collective trauma. Jessica Kingsley Publishers.
• Tokgünaydın, S., & Tekinsav-Sütcü, S. (2016). Travma sonrası bilişsel bozukluğun tedavisinde bilişsel davranışçı grup terapisinin etkililiği: Sistematik bir gözden geçirme. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 8(1), 95-107.
• Türkçapar, H. (2012). Bilişsel terapi. HYB Yayıncılık.
• Wolmer, L., Hamiel, D., Barchas, J. D., Slone, M., & Laor, N. (2011). Teacher-delivered resilience-focused intervention in schools with traumatized children following the second lebanon war. Journal of Traumatic Stress, 24(3), 309-316. https://doi.org/1002/jts.20638
• Yalçın, D., & Bayrı-Bingöl, F. (2023). The effect of secondary traumatic stress level on psychological resilience of midwives. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 14(2), 1-8. https://doi.org/10.31067/acusaglik.1191705
• Zanatta, F., Maffoni, M., & Giardini, A. (2020). Resilience in palliative healthcare professionals: a systematic review. Support Care Cancer, 28, 971–978. https://doi.org/10.1007/s00520-019-05194-1
• Zang, Y., Hunt, N., & Cox, T. (2014). Adapting narrative exposure therapy of Chinese earthquake survivors: A pilot randomised controlled feasibility study. BMC Psychiatry, 14(262), 1-12. https://doi.org/10.1186/s12888-014-0262-3
• Zara, A. (2011). Yaşadıkça: Psikolojik sorunlar ve başa çıkma yolları. A. Zara (Ed.). Krizler ve travmalar içinde (s.91-121). İmge Yayınları.
• 2023 Kahramanmaraş Depremleri. https://tr.wikipedia.org/wiki/2023_Kahramanmara%C5%9F_depremleri#:~:text=2023%20Kahramanmara%C5%9F%20depremleri%20ya%20da,Mw%20b%C3%BCy%C3%BCkl%C3%BCklerindeki%20iki%20deprem Erişim tarihi: 11.05.2023.