Tümel Önermenin ‘Cihet’i: Muḥammed el-Āmidī’nin Refʿu’l-Ḥicāb ʿan Cemīʿi’l-Muveccehāt İsimli Eseri Bağlamında Bir İnceleme

Yıl 2019, Cilt: 60 Sayı: 1, 1 - 80, 31.05.2019

Necmettin Pehlivan Muhammet Çelik

https://doi.org/10.33227/auifd.535296

Öz

Tümel
önermenin modalitesinin zorunlu, dāʾimī ve diğer modalitelerden
hangisiyle nitelenebileceği hususu, İslam mantık literatüründe önemli bir
tartışma konusudur. Tartışma, İbn Sīnā’nın ortaya koyduğu modal mantık
sistemindeki tümel önermenin modalitesine dair karşı-iddia ile başlamıştır. İbn Sīnā’nın ortaya koyduğu karşı-iddia,
ilk kez Faḫruddīn er-Rāzī ile delil formunu kazanmıştır. Naṣīruddīn eṭ-Ṭūsī,
iddiayı er-Rāzī’den farklı şekilde delillendirmiş, el-Ḫūnecī ise karşı-iddiayı zikredip delilini ve
itirazını belirtmemiştir. İbn Sīnā karşı-iddiaya
karşı-örnek ile er-Rāzī de bölme ile itiraz etmiş, eṭ-Ṭūsī ise
itirazında ortaya koyduğu karşı-delilin
orta teriminin kaplamını genişletmiştir. İbn Sīnā ve er-Rāzī’nin itirazları,
tümel önermenin modalitesi için zorunlu
modalitesi dışındaki diğer modaliteleri mümkün
görürken, eṭ-Ṭūsī’nin itirazı karşı iddiayı kabul eder görünmektedir. Tümel
önermenin modalitesine dair karşı-iddialar,
bunların delilleri ve bunlara yönelik itirazlar, 18. yüzyıl Osmanlı bilim
havzasında Muḥammed el-Āmidī tarafından Refʿu’l-Ḥicāb ʿan
Cemīʿi’l-Muveccehāt isimli risalede yeniden gündeme getirilmiştir. Klasik
dönemde tartışılmış bir konuyu post-klasik döneme taşıması ve bir tercihte
bulunması nedeniyle oldukça kayda değer bir risaledir. Makalede, önce söz
konusu tartışmanın İslam mantık literatüründeki serencamı özetlenmiş, ardından
el-Āmidī’nin ilgili risalesi tahlil edilmiş ve farklı bir delil ortaya
konulmuş, son olarak da risalenin tenkitli Arapça metni sunulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Tümel Önerme, Zorunluluk, Modalite, Dāʾime, İmkan, Muḥammed el-Āmidī

Modality of Universal Proposition: An Enquiry Within the Context of Muḥammad al-Āmidī’s Rafʿ al-Ḥijāb ʿan Jamīʿ al-Muvajjahāt

Öz

The
modality of universal proposition, i.e., whether it is necessary, permanent,
etc., is a matter of debate in the tradition of Islamic modal logic. The
discussion was brought out by Ibn Sīnā’s counter-claim to the modality of the
universal proposition for his own modal system. It was Fakhr al-Dīn al-Rāzī who
for the first time expressed the claim that “every universal proposition is
necessary or permanent” as two deductive arguments. Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī worded
the argument on the claim differently from al-Rāzī while Afḍal al-Dīn
al-Khūnajī mentioned the claim without specifying the argument and objection.
Ibn Sīnā argued two counter-examples in response to the claim. Al-Rāzī objected
to the claim by way of division whereas al-Ṭūsī expanded the extension of the
middle term of the counter-example presented in his objection. Although the
objections of Ibn Sīnā and al-Rāzī accept the possibility of the modalities
other than the necessary for the modality of the universal proposition, al-Ṭūsī’s
objection seems to accept the counter-claim. The counter-claims concerning the
modality of the universal proposition, the arguments, and their responses on
the discussion were revived in 18^th century Ottoman milieu by Muḥammad
al-Āmidī in an epistle, which we have given the title Rafʿ al-Ḥijāb ʿan
Jamīʿ al-Muvajjahāt. Even just for the reason that the epistle carried the
discussion from classical Islamic thought into the post-classical Islamic
thought, it should be considered remarkable for modal logical studies. In this
article, first, the evolution of the discussion in the Islamic literature on
logic is summarized, and then, al-Āmidī’s epistle is analyzed and a different
argument is presented. Finally, we append a critical edition of the Arabic text
of the epistle.

Anahtar Kelimeler

Universal Proposition, Necessity, Possibility, Modality, Muḥammad al-Āmidī, Permanence

Kaynakça

• Ahmed, Asad Q. “Systematic Growth in Sustained Error: A Case Study in the Dynamism of Post-Classical Islamic Scholasticism,” Asad Q. Ahmed, Behnam Sadeghi ve Michael Bonner (ed.), The Islamic Scholarly Tradition: Studies in History, Law, and Thought in Honor of Professor Michael Allan Cook (Leiden: Brill, 2011) içinde, ss.343-379.
• Akyüz, Turgut. “Fahreddîn er-Râzî’nin el-Mantıku’l-Kebîr’inin Tahkik ve İncelemesi,” Yayınlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2017.
• el-Āmidī, Muḥammed. Refʿu’l-Ḥicāb ʿan Cemīʿi’l-Muveccehāt.Makalenin Ekinde Yer Alan Tahkikli Nüsha.
• el-Āmidī, Muḥammed Refʿu’l-Ḥicāb ʿan Cemīʿi’l-Muveccehāt (Yazma), Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, no.4819, vv.77b-91b.
• Aristotle. “Analytica Priora,” çev. A. J. Jenkinson, The Works of Aristotle, ed. W. D. Ross ve J. A. Smith (Oxford: Clarendon Press, 1928) içinde, 24b-70b.
• Aristotle. “De Interpretatione,” çev. E. M. Edghill, The Works of Aristotle, ed. W. D. Ross ve J. A. Smith (Oxford: Clarendon Press, 1928) içinde, 16a-24b.
• el-Baġdādī, İsmāʿīl Pāşā. Hediyyetu’l-ʿĀrifīn Esmāʾu’l-Muʾellifīn ve Ās̱āru’l-Muṣannifīn. Tah. Kilisli Rifat Bilge, İbnülemin Mahmud Kemal İnal ve Avni Aktuç. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1951-1955.
• El-Rouayheb, Khaled. Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic, 900-1900. Leiden: Brill, 2010.
• el-Fārābī, Ebū Naṣr Muḥammed b. Muḥammed, “el-ʿİbāra,” tah. Rafīḳ el-ʿAcem, el-Manṭıḳ ʿinde’l-Fārābī (Beyrut: Dāru’l-Meşriḳ, 1986) içinde, ss.133-163 (44a-62b).
• Hanoğlu, İsmail. “Fahruddîn er Râzî’nin‘Kitabu’l-Mulahhas fi’l-Mantık ve’l Hikme’ Adlı Eserinin Tahkîki ve Değerlendirmesi,” Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2009.
• Hasırcı, Nazım. Son Dönem Osmanlı’da Kipli Mantık. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• el-Ḥillī, Cemāluddīn el-Ḥasen İbnu’l-Muṭahhar. el-Muḥākemāt min Şerḥi’l-İşārāt (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Damat İbrahim Koleksiyonu, no.817, vv.1b-244a.
• el-Ḫūnecī, Ebū ʿAbdillāh Efḍaluddīn Muḥammed. Keşfu’l-Esrār ʿan Ġavāmiḍi’l-Efkār. Tah. Ḫālid er-Ruveyhib. Tahran: Muʾessese-i Pijūhişī-i Ḥikmet ve Felsefe-i Īrān, 1389.
• İbn Sīnā, Ebū ʿAlī el-Ḥuseyn b. ʿAbdillāh. “el-Ḳıyās,” tah. Saʿīd Zāyid, eş-Şifāʾ: el-Manṭıḳ (Kahire: Vizāratu’l-Meʿārifi’l-ʿUmūmiyye, 1964) içinde.
• İbn Sīnā, Ebū ʿAlī el-Ḥuseyn b. ʿAbdillāh. el-Muḫtaṣaru’l-Avsaṭ fī’l-Manṭıḳ. Tah. Seyyid Maḥmūd Yūsuf S̱ānī. Tahran: Muʾessese-i Pijūhişī-i Ḥikmet ve Felsefe-i Īrān, 2017.
• İbn Sīnā, Ebū ʿAlī el-Ḥuseyn b. ʿAbdillāh. İşaretler ve Tembihler. Tah. ve terc. Ali Durusoy, Muhittin Macit ve Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sīnā, Ebū ʿAlī el-Ḥuseyn b. ʿAbdillāh. Kitâbu’ş-Şifa: İkinci Analitikler. Tah. ve terc. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sīnā, Ebū ʿAlī el-Ḥuseyn b. ʿAbdillāh Kitâbu’ş-Şifa: Metafizik. Tah. ve terc. Ömer Türker ve Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbn Sīnā, Ebū ʿAlī el-Ḥuseyn b. ʿAbdillāh. Kitâbu’ş-Şifa: Yorum Üzerine. Tah. ve terc. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbnu’l-Lebbūdī, Ebū Zekeriyyā Necmuddīn Yaḥyā. Şerḥu’l-İşārāt (Yazma), Süleymaniye Kütüphanesi-Ayasofya Koleksiyonu, no.2420, vv.1b-169a.
• Keḥḥāle, ʿUmer Riḍā. Muʿcemu’l-Muʾellifīn. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risāle, 1993.
• el-Kātibī, Necmuddīn ʿAlī b. ʿUmer el-Ḳazvīnī. “Şerḥu Keşfi’l-Esrār,” tah. Enver Şahin, Katibi’nin Şerhu Keşfi’l-Esrar Adlı Eserinin Tahkiki ve Değerlendirilmesi (Yayınlanmamış doktora tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Rize, 2019) içinde.
• el-Kātibī, Necmuddīn ʿAlī b. ʿUmer el-Ḳazvīnī. Şemsiyye Risâlesi. Tah., çev. ve şerh, Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Köz, İsmail. “İslam Mantıkçılarında Modalite Teorisi,” Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2000.
• Köz, İsmail. “Modal Mantık’ta‘Strict Implication-Material Implication’ (Sıkı Gerektirme-Maddî Gerektirme) Teorisi,”Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44:1 (2003), ss.161-71.
• Ḳuṭbuddīn er-Rāzī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Muḥammed et-Taḥtānī. el-Muḥākemāt beyne Şerḥayi’l-İşārāt ve’t-Tenbīhāt (Yazma), Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi-Carullah, no.1343, vv.1b-199a.
• McCall, Storrs. Aristotle's Modal Syllogism. Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 1963.
• Özel, Aytekin. İbn Sina'nın Birleşmeli Kıyas Teorisi ve Sembolik Yorumu. Bursa: Emin Yayınları, 2009.
• Pehlivan, Necmettin. Klasik Mantıkta Ma’dule Önermelerle Yapılan Çıkarımlar. Ankara: İlahiyat, 2016.
• Pehlivan, Necmettin ve Hadi Ensar Ceylan. “Ādābu’l-Baḥs̱ Devrimine Doğru Son Evrim: Burhānuddīn en-Nesefī’nin el-Fuṣūl’ü.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56:2 (2015), ss.1-75.
• er-Rāzī, Faḫruddīn Muḥammed b. ʿUmer. “Manṭıku’l-Mulaḫḫaṣ,” tah. İsmail Hanoğlu, “Fahruddîn er-Râzî'nin ‘Kitabu’l-Mulahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme’ Adlı Eserinin Tahkiki ve Değerlendirmesi” (Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2009) içinde.
• er-Rāzī, Faḫruddīn Muḥammed b. ʿUmer. Manṭıḳu’l-Mulaḫḫaṣ. Tah. Aḥad Farāmarz Ḳarāmelikī ve Ādīne Aṣġarīnejād. Tahran: Dānişgāh-i İmām Ṣādiḳ, 1381.
• er-Rāzī, Faḫruddīn Muḥammed b. ʿUmer. Muḥaṣṣalu Efkāri’l-Muteḳaddimīn ve’l-Muteʾaḫḫirīn mine’l-ʿUlemāʾ ve’l-Ḥukemāʾ ve’l-Mutekellimīn. Tah. Tāhā ʿAbdurraʾūf Saʿd. Kahire: Mektebetu’l-Kulliyyāti’l-Ezheriyye, [1978].
• er-Rāzī, Faḫruddīn Muḥammed b. ʿUmer. Şerḥu’l-İşārāt ve’t-Tenbīhāt. Tah. ʿAli Riḍā Necefzāde. Tahran: Encumen-i Ās̠ār ve Mefāḫir-i Ferhengī, 1384.
• Robinson, Richard.“Necessary Propositions,” Mind 67:267 (1958), ss.289-304.
• et-Teftāzānī, Saʿduddīn Mesʿūd b. ʿUmer. Şerḥu’ş-Şemsiyye. Tah. Cādullāh Bessām Ṣāliḥ. Amman: Dāru’n-Nūr, 2011.
• eṭ-Ṭūsī, Naṣīruddīn Muḥammed b. Muḥammed. Esāsu’l-İḳtibās. Arapçaya çeviren Mollā Ḫusrev. Tah. Ḥasen eş-Şāfiʿī ve Muḥammed es-Saʿīd Cemāluddīn. Kahire: el-Meclisu’l-Aʿlā li’s̱-S̱eḳāfe, [1999].
• eṭ-Ṭūsī, Naṣīruddīn Muḥammed b. Muḥammed. Esāsu’l-İḳtibās (Yazma), Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü-Konya Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi, no.218, vv.7b-147a.
• eṭ-Ṭūsī, Naṣīruddīn Muḥammed b. Muḥammed. Şerḥu’l-İşārāt. [Tahran]: Maṭbaʿatu’l-Ḥaydarī, 1377.
• el-Urmevī, Sirācuddīn Maḥmūd b. Ebī Bekr. Şerḥu’l-İşārāt (Yazma), Topkapı Sarayı Müzesi-III. Ahmed Kitaplığı, no.3269, vv.1b-260a.