1947 Türkiye-Ürdün Dostluk Antlaşması ve Türkiye-Suriye İlişkilerine Etkileri

Year 2022, , 699 - 730, 01.11.2022

Pakize Çoban Karabulut

https://doi.org/10.33419/aamd.1195924

Abstract

Türkiye ve Ürdün arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla Kral Abdullah 1947 yılında Türkiye’ye gelerek Ankara ve İstanbul’u ziyaret etmiş, ziyaret sürecinde iki ülke arasında Ankara’da dostluk antlaşması imzalanmıştır. Hem Kral Abdullah hem de İsmet İnönü tarafından antlaşmanın büyük Suriye oluşumuyla ilgili olmadığı belirtilmiş ve Suriye’nin bu antlaşmaya dair olumsuz düşüncelerinin yok edilmesi adına, Birleşmiş Milletler (BM) vurgusu yapılarak antlaşmanın amacının bölge huzurunu sağlamak olduğundan bahsedilmiştir. Ancak antlaşmanın ardından, konunun basında yer almasıyla Suriye’deki Arap milliyetçileri, antlaşma üzerinden dış politikada Türkiye’ye olumsuz bir üslup kullanmaya başlamıştır. Aynı zamanda 1947 Türkiye-Ürdün Dostluk Antlaşması ve Kral Abdullah’ın antlaşma hakkındaki söylemleri Arap milliyetçilerinin ülkedeki özellikle Türk azınlıklarına karşı sert tutumunu arttırmıştır. Böyle bir kargaşa ortamında bulunmak istemeyen yatırımcı Ermenilerin, Sovyet Rusya yerine daha demokratik olan Türkiye’ye gitmeyi tercih etmeleri, ekonomisi iyice daralmış olan Suriye’yi çok rahatsız etmiştir. Bu nedenle Suriye bu kargaşa ortamının dışarıya aksettirilmesini önlemek için Lazkiye (özellikle, Bayır, Bucak ve Hazine nahiyelerindeki), Fırat ve Cezire’ye yabancıların girmesini yasaklamıştır. 1947’nin sonlarına gelindiğinde bu dostluk antlaşması sonrasında Sovyet Rusya’nın maddi desteğiyle Ermeni ve Kürt grupları Suriye’nin kuzeyinde ilk kez milis güç olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu durum zaman içerisinde Türkiye’nin güney sınırını hareketlendirmiştir.
Çalışmada 1947 Türkiye-Ürdün Dostluk Antlaşması’nın imzalanması sonrasında Türkiye-Suriye ilişkilerinde yaşanan krizin temellerinin ne zaman ve nasıl atıldığı tespit edilmiştir.

Keywords

Dış Politika, Dostluk Antlaşması, Suriye, Türkiye, Ürdün

Treaty of Türkiye-Jordan Friendship in 1947 and Its Effects on the Relations Between Türkiye-Syria

Abstract

In order to improve relations between Türkiye and Jordan, King Abdallah came to Türkiye in 1947 and visited Ankara and Istanbul. During the visit, the treaty of friendship was signed between the two countries in Ankara. In order to eliminate the negative thoughts of Syria about this agreement, it was stated by both King Abdallah and İsmet İnönü that the treaty was not related to the formation of Greater Syria, and it was mentioned that the purpose of the agreement was to ensure peace in the region by emphasizing the United Nations (UN).However, after the treaty, the Arab nationalists in Syria started to use a negative tone against to Türkiye in foreign policy through the treaty, with the issue covered in the press. At the same time, this treaty between Türkiye-Jordan in 1947 and King Abdallah's comments on the treaty increased the harsh attitude of Arab nationalists, especially opposite the Turkish minorities in the country. The fact that the investor Armenians, who did not want to be in such a turbulent environment, preferred to go to Türkiye, which is more democratic instead of Soviet Russia, greatly disturbed Syria, whose economy had shrunk. For this reason, Syria banned foreigners from entry to Lazkiye (especially in Bayır, Bucak and Hazine), Fırat and Cezire, in order to prevent this trouble from being reflected to outside. After the treaty of friendship, by the end of 1947, Armenian and Kurdish groups were started to be used as a militia force for the first time in north of Syria with the financial support of Soviet Russia. For this reason, this study has made a significant contribution to the literature in terms of determining when and how the basic of the crisis on the Türkiye-Syria border was laid.

Keywords

Foreign Policy, Jordon, Syria, Treaty of Friendship, Türkiye

References

• “Arap Memleketleriyle Olan Münasebetlerimiz”, Cumhuriyet, 6 Şubat 1947.
• Armaoğlu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap İsrail Savaşları 1948-1988, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1989.
• Atallah, Raymond, “Suriye Devrimi Kazansa da Davasını Kaybetti”, AKP’nin Suriye Savaşı, Der. Hamide Yiğit, Tekin Yayınları, İstanbul 2014, s.145-155.
• Avar, Banu, Batı’nın Politikaları Bugün de Aynı: Böl ve Yut, Remzi Kitabevi, İstanbul 2016.
• Ayrancı, Zişan Şirin, Türkiye Suriye İlişkileri, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2006.
• “Aziz Misafirimiz Bugün Ankara’dan Ayrışıyor”, Cumhuriyet, 11 Ocak 1947.
• “Aziz Misafirimiz Ürdün Kralı Abdullah Ankara’da”, Cumhuriyet, 9 Ocak 1947.
• “Aziz Misafirimiz”, Ulus, 10 Ocak 1947.
• Bademci, Ali, Suriye’de Türkmenler ve Bayır-Bucak, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014.
• Bilgenoğlu, Ali, Osmanlı Devleti’nde Arap Milliyetçi Cemiyetleri, Yeniden Anadolu ve Müdafaa-i Hukuk Yayınları, Antalya 2007.
• Bozkurt, Celil, Birinci Dünya Savaşı’nda Filistin-Suriye Cephesinin Çöküşü, Altınorda Yayınları, İstanbul 2019.
• Budak, Âdem, Hatay Sorununun İzmir Basınına Yansımaları (1936-1939), Berikan Yayınevi, Ankara 2020.
• Buzbınar, Şit Tufan, “Suriye”, DİA, 9. Cilt, TDV Yayınları, İstanbul 2009, s.550-555.
• “Büyük Misafiri Bizzat İnönü Karşıladı”, Ulus, 9 Ocak 1947.
• “Büyük Misafirimizin Dünkü Ziyaretleri”, Cumhuriyet, 10 Ocak 1947.
• “Büyük Suriye”, Ulus, 13 Haziran 1947.
• Cemal Paşa, Hatıralar, Haz. Behçet Cemal, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1977.
• Cingöz, İsmail, Türkiye- Suriye İlişkilerinin Dönüşümü Arap Baharı ve Hatay Faktörü, Yade Akademik Yayınları, Ankara 2018.
• Çaycı, Ahmet, Ürdün’de Osmanlı Mimarisi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2010.
• Çelik, Mustafa Edip, “İkinci Dünya Savaşı Bitiminden Bağdat Paktı’na Geçen Süreçte Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S 64, 2019, ss.475-497.
• Çeliker, İlhan, “Atatürk’ün Ortadoğu Politikası”, Tarih Okulu Dergisi, S 34, 2018, ss.645-66.
• Çiçek, M. Talha, Cemal Paşa Suriye’de-Birinci Dünya Savaşı Yılları, Kronik Yayınları, İstanbul 2020.
• Çiçek, M. Talha, War and State Formation in Syria: Cemal Pasha’s Governorate During World War I, 1914-1917, Routledge, New York 2014.
• Dağ, Ahmet Emin, “Suriye: Küresel ve Bölgesel Kaostan Beslenen İç Savaş”, İnsani ve Sosyal Araştırmalar Merkezi, İstanbul Temmuz 2015.
• Dağıstan, Adil, Sofuoğlu, Adnan, İşgalden Katılıma Hatay-Atatürk’ün Dış Politika Zaferi, Phoenix Yayınları, Ankara 2008.
• Doğru, Deniz, “I. Dünya Harbi Sırasında Şerif Hüseyin’in Siyasi Faaliyetleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S 2/2, 2001, s.51-57.
• Dosbolov, A., Rusya Federasyonu’nun Ortadoğu Politikası: İran ve Suriye Örneği, Yalova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yalova 2014.
• Duran, Hasan, “Adana Protokolü Sonrası Türkiye-Suriye İlişkileri”, Ortadoğu Yıllığı, S 7, 2011, s.501-518.
• “Dün Geceki Ziyafette Söylenen Nutuklar”, Akşam, 9 Ocak 1947.
• Erendor, Metin, Suriye ve Türkmenler, Bilge Oğuz Yayınları, İstanbul 2016.
• Fırat, Melek, Kürkçüoğlu, Ömer, “Orta Doğu’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt 1:1919-1980, Ed. Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s.615-652.
• Gershoni, Israel, “Rethinking the Formation of Arab Nationalism in the Middle East, 1920-1945: Oldand New Narratives”, Rethinking Nationalism in the Arab Middle East, Ed. James Jankowski, Israel Gershoni, Columbia University Press, New York 1997, s.1-26.
• “Güney Sınırımızda Kürt Devleti Kurma Hülyaları”, Cumhuriyet, 7 Şubat 1947.
• Hathaway, Jane, Osmanlı Hâkimiyetinde Arap Toprakları, Çev. Gül Çağalı Güven, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2016.
• Hatipoğlu, Süleyman, Filistin Cephesi’nden Adana’ya Mustafa Kemal Paşa, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009.
• http://www.ismetinonu.org.tr/tarihte-bugun-8-ocak.
• İnce, Erdal, “Suriye’de Baas Rejiminin Kuruluşu ve Türkiye”, Tarih ve Günce Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, S 1/1, 2017, s.261-280.
• Jörum, Emma Lundgren, “The Importance of The Unimportant: Understanding Syrian Policies Towards Hatay, 1939-2012”, Turkey-Syria Relations Between Enmityand Amity, Ed. Raymond Hinnebusch, Özlem Tür, Ashgate Yayınları, Surrey GU9 7PT, England 2013, s.111-125.
• Kapusuz, Murat, Birinci Dünya Savaşı’nda Suriye-Filistin Cephesi’nde Osmanlı Devleti’nin Havacılık Faaliyetleri, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2018.
• Khella, Karam, Uygarlığın Beşiğinden Modern Dünyanın Krizine Suriye, Çev. Seven Hasdemir, Pales Yayınları, İstanbul 2017.
• Kılınçkaya, M. Derviş, Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2008.
• “Kral Abdullah Bu Sabah İskenderun’a Geliyor”, Cumhuriyet, 7 Ocak 1947.
• “Kral Abdullah Büyük Bir Müslüman Federasyonu Kurulmasını İstiyor”, Akşam, 12 Haziran 1947.
• “Kral Abdullah Geliyor”, Akşam, 7 Ocak 1947.
• “Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik?, Çev. Halit Özkan, Klasik Yayınları, İstanbul 2015.
• “Kral Abdullah’ın Dünkü Ziyaretleri”, Cumhuriyet, 14 Ocak 1947.
• “Kral Abdullah”, Akşam, 1 Ocak 1947.
• “Kral İstanbul’a Yazında Gelmek Niyetinde”, Akşam, 17 Ocak 1947.
• “Kral Majeste Abdullah Şehrimize Geldi”, “Majeste Ürdün Kralı Dün Boğaz’da Bir Gezinti Yaptılar”, Akşam, 12-13 Ocak 1947.
• Krämer, Gudrun, Filistin Tarihi Osmanlı Fethinden İsrail Devleti’nin Kuruluşuna, Çev. Suphi Nejat Ağırnaslı, Verita Yayınları, İstanbul 2017.
• Kurşun, Zekeriya, Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, İrfan Yayınevi, İstanbul 1992.
• Kurtoğlu, Mehmet, Eski Dünyaya Seyahat Suriye-Ürdün-Mısır, Çizgi Kitabevi, Konya 2014.
• Kürkçüoğlu, Ömer E., Türkiye’nin Arap Orta Doğusuna Karşı Politikası (1945-1970), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1972.
• Kürküçüoğlu, Ömer E., Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi (1908-1918), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1982.
• Lutskiy, Borisoviç, Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi 16. Yüzyıldan 20. Yüzyıla, Çev. Turan Keskin, Yordam Kitap, İstanbul 2011.
• Ma’oz, Moshe, Ginat, Joseph, Winckler, Onn, “Introduction: The Emergence of Modern Syria”, Modern Syria From Ottoman Rule to Pivotal Role in the Middle East, Ed. Moshe Ma’oz, Joseph Ginat, Onn Wincler, Sussex Academic Press, Portland, Oregon 1999, s.1-15.
• “Majeste Abdullah İskenderun’a Bugün Geliyor”, Ulus, 7 Ocak 1947.
• “Majeste Abdullah İstanbul’dan Ayrıldı”, Cumhuriyet, 17 Ocak 1947.
• “Majeste Kral Bugün Ankara’da”, Ulus, 8 Ocak 1947.
• “Majeste Ürdün Kralının Yeni Beyanatı”, Akşam, 11 Ocak 1947.
• McHugo John, Syria: A Recent History, Saqi Books, London UK 2014.
• McHugo, John, Syria From The Great War to Civil War, Saqi Books, London 2014.
• Okur, Mehmet Akif, “Emperyalizmin Ortadoğu Tecrübesinden Bir Kesit: Suriye’de Fransız Mandası”, Bilig, S 48, 2009, s.137-156.
• Okur, Mehmet Akif, Salık, Nuri, “Osmanlı İdaresi ve Fransız Manda Yönetimi Altındaki Suriye”, Bağımsızlıktan Arap Baharı’na Suriye İç ve Dış Politika, Ed. Mehmet Akif Okur, Nuri Salık, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2016, s.1-28.
• Özcan, Azmi, “Şerîf Hüseyin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 38. Cilt, TDV Yayınları, İstanbul 2010, s.585-586.
• Öztürkçi, Alpaslan, “Soğuk Savaş’ın 1950’li Yıllarda Ortadoğu’da Yaşanan Askeri Darbelere Etkileri”, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, S 17/34, 2017, s.373-394.
• Polat, Ü. Gülsüm, I. Dünya Savaşı’nda Kanal Harekâtları (Hazırlık-Harekât-Netice), Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• Polat, Ü. Gülsüm, Türk-Arap İlişkileri Eski Eyaletler Yeni Komşulara Dönüşürken 1914-1923, Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• Provence, Michael, Büyük Suriye İsyanı Arap Milliyetçiliğinin Yükselişi, Çev. Nida Nur Yüksel, Pınar Yayınları, İstanbul 2020.
• Qureshi, Yasmin, “A Review of Turkey’s Foreign Policy”, Pakistan Horizon, Vol. 30, No.1, 1977, s.54-71.
• Resmî Gazete, S 6536, 19 Şubat 1947.
• Salık, Nuri, Syrian Foreign Policy From Independence to the Baathist Coup 1946-1963, Orion Kitabevi, Ankara 2014.
• Sanjian, Avedis K., “The Sanjak of Alexandretta (Hatay): Its Impact on Turkish- Syrian Relations (1939-1956)”, Middle East Journal, V.10, No.4, 1956, s.379-394.
• Saray, Mehmet, Türkiye ve Yakın Komşuları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2006.
• Simon, R. S., “The Hashemite ‘Conspiracy’: Hashemitr Unity Attempts, 1921-1958”, International Journal of Middle East Studies, S 5/3, 1974, s.314-327.
• Soy, Bayram, “Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar”, Bilig, S 30, Yaz 2004, s.173-202.
• “Suriye Başbakanı Mardam’ın Beyanatı”, Akşam, 31 Ocak 1947.
• “Suriye Başbakanı Yeni bir Demeçte Bulundu”, Ulus, 4 Şubat 1947.
• “Suriye Birleşmiş Milletlere Müracaatını Yalanlıyor”, Cumhuriyet, 30 Ocak 1947.
• “Suriye’de Hatay için Nümayişler Tertip Ediliyor”, Cumhuriyet, 1 Şubat 1947.
• “Suriye’de Türkler Tazyik Görüyor”, Ulus, 24 Ocak 1947.
• “Suriye’de Türklere Karşı Tazyik Başladı”, Cumhuriyet, 15 Ocak 1947.
• “Suriye’deki Türklere Karşı Yapılan Tazyikler”, Cumhuriyet, 22 Ocak 1947.
• “Suriye’nin Çılgınlığı”, Cumhuriyet, 29 Ocak 1947.
• “Suriyeliler İşi Azıttılar”, Cumhuriyet, 26 Ocak 1947.
• Şahin, Cemalettin, “Suriye”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 9. Cilt, TDV Yayınları, İstanbul 2009, s.544-545.
• Şahin, Mehmet, “Türkiye’nin Ortadoğu Politikası: Süreklilik ve Değişim”, Akademik Ortadoğu, S 4/2, 2010, s.9-22.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C 4, Bileşim:43, 12.02.1947.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VIII, C 4, Bileşim:44, 14.02.1947.
• Tomar, Cengiz, “Suriye”, DİA, 9. Cilt, TDV Yayınları, İstanbul 2009, s.545-550.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.18.1.2/112.85.11.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.18.1.2/112.89.10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.10.0.0/222.496.15.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.10.0.0/265.792.45.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490.1.0.0/607.102.19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.1.0.0/53.314.2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.10.0.0/267.800.17.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490.1.0.0/584.17.1.
• “Türkiye Ürdün Dostluk Paktı”, Cumhuriyet, 21 Ocak 1947.
• “Türkiye-Arap Birliği Tasavvurları”, Cumhuriyet, 2 Ocak 1947.
• “Türkiye-Suriye Münasebetlerine Dair Bir Soru”, Ulus, 18 Şubat 1947.
• “Türkiye-Suriye”, Akşam, 3 Şubat 1947.
• “Türk-Ürdün Antlaşması Metni”, Ulus, 16 Şubat 1947.
• “Türk-Ürdün Antlaşması”, Cumhuriyet, 16 Şubat 1947.
• “Türk-Ürdün Dostluk Antlaşması”, Ulus, 15 Şubat 1947.
• Umar, Ömer Osman, Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda İdaresi Altında Suriye (1908-1938), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2004.
• “Ürdün Kralı Abdullah Dün Sabah İskenderun’a Geldi”, Cumhuriyet, 8 Ocak 1947.
• “Ürdün Kralı Bugün Ankara’da”, Akşam, 8 Ocak 1947.
• “Ürdün Kralı Majeste Abdullah Şehrimizde”, Cumhuriyet, 13 Ocak 1947.
• “Ürdün Kralının Amman’dan Demeci”, Akşam, 21 Ocak 1947.
• “Ürdün Kralının Seyahati”, Cumhuriyet, 19 Ocak 1947.
• Yazar, Yusuf, Ortadoğu’nun Son Yüzyılı (1901-2017), Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul 2017.
• Yılmaz, Hadiye, Suriye’de İşgal ve Direniş 1919-1922, Dergâh Yayınları, İstanbul 2017.
• Zeine, N. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism, Caravan Books, New York 1973.