Osmanlı Devleti'nde Nizamiye Mahkemelerine ve Gayrimüslim Hakimlere İlişkin Bir Değerlendirme

Year 2025, Volume: 83 Issue: 3, 447 - 498, 15.10.2025

Müberra Korkmaz

https://doi.org/10.30915/abd.1719658

Abstract

İnanç farkı gözetilmeksizin tüm tebaanın eşitliği, Tanzimat Dönemi’nin temel düsturunu oluşturmaktadır. Bu doğrultuda, hak ve görevlerin eşitliği temelinde Osmanlı vatandaşlığı anlayışı ile gerek mevzuat gerek yargı örgütü boyutuyla laik nitelikli hukuki yapının resmen tesisi yönündeki girişimler, bu dönemdeki reform faaliyetlerini öncekilerden ayıran temel karakteristik özelliklerdir. Ancak bir İslam devleti olarak İslam hukukunun ve şer’iye mahkemeleri ile diğer geleneksel yargı mercilerinin de aynı zamanda varlığını koruduğu Osmanlı Devleti’nde, İslami esas ve uygulamalara bazı aykırılıklar taşıyan bu yeni girişimler, gayrimüslim tebaa ve yabancı devletlerin baskı ve zorlamaları karşısında karmaşa, çelişki ve çeşitli açılardan bir çıkmaza sebebiyet vermiştir. Bu durumun en güzel örneklerinden birini ise, gerek yapısı ve usulleri, gerek görev yapan hâkimler bakımından nizamiye mahkemeleri teşkil etmiştir. Dolayısıyla bu çalışmada nizamiye mahkemelerinin teşkilatı, usulleri, hâkimlerinin kaynağı ve İslam hukuku çerçevesinde meşruiyeti konuları ele alınacaktır. Burada gayrimüslim hâkimler, eşitlik ilkesi kapsamında özellikle dikkat edilen; ancak aynı zamanda bu mahkemelerin yetkinliğine, bazen de meşruiyetine ilişkin bazı çekincelere de mahal verebilen bir husus ihtiva etmesi dolayısıyla ayrıca değerlendirilecektir.

Keywords

hukuki eşitlik , Osmanlı yarggı teşkilatı , adli reform , nizamiye mahkemeleri , gayrimüslim hakimler

An Evalution Of The Nizamiye Courts And Non-Muslim Judges in The Ottoman Empire

Abstract

The equality of all subjects, regardless of their beliefs, constitutes the fundamental principle of the Tanzimat Period. In this context, the understanding of Ottoman citizenship based on the equality of rights and duties and the attempts to officially establish a secular legal structure in terms of both legislation and judicial organization are the basic characteristics that distinguish the reform activities of this period from the previous ones. However, in the Ottoman Empire, where Islamic law, religious courts and other traditional judicial authorities maintained their existence as an Islamic state, these new initiatives, which were in some ways contrary to Islamic principles and practices, caused confusion, contradiction and a deadlock in various aspects in the face of pressure and coercion from non-Muslim subjects and foreign states. One of the best examples of this situation is the nizamiye courts, both in terms of their structure and procedures, and the judges who serve. Therefore, in this study, the organization of the nizamiye courts, their procedures, the source of their judges and their legitimacy within the framework of Islamic law will be discussed. Here, non-Muslim judges will be evaluated separately, as they are a matter that is particularly taken into consideration within the scope of the principle of equality, but which may also lead to some reservations regarding the competence and sometimes the legitimacy of these courts.

Keywords

Legal equality , Ottoman judicial organization , judicial reform , nizamiye courts , non-Muslim judges.

References

• ARŞİV BELGELERİ
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)*:
• ŞD. 2292/16.
• DH. HMŞ. 10/13.
• KİTAP ve MAKALELER
• A. Cevdet Paşa. Tezâkir, c. IV. Yayınlayan Cavid Baysun. 3. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Abadan, Yavuz. “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”. Tanzimat - Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu içinde, ed. Halil İnalcık ve Mehmet Seyitdanlıoğlu, 57-88. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Akiba, Jun. “Shari’a Judges in The Ottoman Nizâmiye Courts, 1864-1908”. The Journal of Ottoman Studies LI, (2018): 209-237.
• Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Akyılmaz, Gül. Siyasi Tarih. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2022.
• Arsal, Sadri Maksûdi. “Teokratik Devlet ve Laik Devlet”. Tanzimat I içinde, 59-93. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Atar, Fahrettin. İslam Adliye Teşkilatı (Ortaya Çıkışı ve İşleyişi). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1991.
• Atar, Fahrettin. “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 66-69. İstanbul: 2001.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2015.
• Bayındır, Abdülaziz. “Osmanlı’da Yargının İşleyişi”. Osmanlı içinde, editör Güler Eren, 1:429-446. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Belgesay, Mustafa Reşit. “Tanzimat ve Adliye Teşkilatı”. Tanzimat I içinde, 211-220. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yayına Hazırlayan Ahmet Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
• Berki, Ali Himmet. “İslâm’da Kaza Tarihi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XVII, (1969): 153-167.
• Bingöl, Sedat. “Tanzimat Sonrası Taşra ve Merkezde Yargı Reformu”, Osmanlı içinde, editör Güler Eren, 6: 533-545. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Bingöl, Sedat. Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu (Nizamiye Mahkemeleri’nin Kuruluşu ve İşleyişi 1840-1876). Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004.
• Bozkurt, Gülnihal. “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kudret AYİTER Armağanı 3, sy. 14 (1987): 115-155.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996.
• Bozkurt, Gülnihal. Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939). Ankara: Türk Tarih Kurunu, 2020.
• Braude, Benjamin. “Millet Sisteminin İlginç Tarihi”, Osmanlı içinde, editör Güler Eren, 4: 245-254. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Cin, Halil ve Gül Akyılmaz. Türk Hukuk Tarihi. Konya: Sayram Yayınları, 2013.
• Çetinsaya, Gökhan. “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi içinde, ed. Mehmet Ö. Alkan, 1: 54-71. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Demirel, Fatmagül. Adliye Nezareti Kuruluşu ve Faaliyetleri 1876-1914. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2007.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2015.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Ateş İstidâsı: İslam-Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2001.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Mahkemeleri, Tanzimat ve Sonrası. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 2017.
• Eryılmaz, Bilal. Osmanlı Devletinde Gayrımüslim Teb’anın Yönetimi. İstanbul: Risale Yayınları, 1990.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin. “Osmanlı’da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı”. Osmanlı içinde, editör Güler Eren, 6: 453-469. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Findley, Carter V. Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
• Gedikli, Fethi. “Nizamiye Mahkemelerinin Kuruluşu, Yapısı ve Hukuk Yargılama Usûlü”. Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 1989.
• Gedikli, Fethi. “İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ne Zaman Kuruldu?”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası LXIX, sy. 1-2 (2011): 91-104.
• Gibb, H.A.R. and Harold Bowen. Islamic Society And The West. vol. I, part II. London: Oxford University Press, 1957.
• Gökbilgin, Tayyib. “Tanzimat Hareketinin Osmanlı Müesseselerine ve Teşkilatına Etkileri”. Belleten 31, sy. 121 (1967): 93-111.
• Gözler, Kemal. Türk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Yayınları, 2019.
• Güriz, Adnan. “Adalet Kavramı”. Anayasa Yargısı Dergisi 7, (1990): 13-20.
• İlhan, Cengiz. Günümüz Türkçe’siyle Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye). Ankara: Yetkin Yayınları, 2014.
• İnce, Mustafa. “Modernleşme Sürecinde Toplumsal Kontrol Aracı Olarak Mahkemeler: Nizamiye Mahkemeleri Örneği”. Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2023.
• İnceoğlu, Sibel. “Türk Anayasa Mahkemesi ve İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı”. Çalışma ve Toplum 4, sy.11 (2006): 45-62.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi C. V, Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1859). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983.
• Kaşıkçı, Osman. İslam-Osmanlı Hukuku. İstanbul: Ufuk Yayınları, 2015.
• Kayar, Betül. “Osmanlı Yargı Teşkilatında Naib”. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, sy.1 (2020): 189-234.
• Kenanoğlu, M. Macit. “Nizamiye Mahkemeleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 185-188. İstanbul: 2007.
• Kırmızı, Abdülhamit. “Osmanlı Bürokrasisinde Gayrimüslim İstihdamı”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, sy. 13 (Aralık 2002): 295-306.
• Kırmızı, Abdülhamit. “Şer’an Olmadığı Halde Kanunen ve Nizamen: Osmanlı Uleması ve Tanzimat”. Sahn-ı Semân’dan Darülfünûn’a, XIX. Yüzyıl Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası içinde, editör Ahmet Hamdi Fırat, 31-71. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Konan, Belkıs. “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 64, sy. 1 (2015): 171-194.
• Koyuncu, Nuran. “Hukuk Mektebinin Doğuşu”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi XVI, sy. 3 (2012): 163-186.
• Köksal, Osman. “Adliye Örgütünün Problemlerine ve Yapılması Gerekli Düzenlemelere Dair II. Abdülhamit’e Sunulan Bir Layiha”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), sy. 9 (1998): 263-285.
• Küçük, Cevdet. “Osmanlı Devleti’nde ‘Millet Sistemi’”. Osmanlı içinde, editör Güler Eren, 4: 208-216. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. çeviren Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1984.
• Mardin, Ebul’ulâ. “Kadı”. İslam Ansiklopedisi, 6: 42-46. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1977.
• Maverdi. İslam’da Devlet ve Hilafet Hukuku. çeviren Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınları, 2020.
• Miller, Ruth. “Apostates and Bandits: Religious and Secular Interaction in the Administration of Late Ottoman Criminal Law”. Studia Islamica, no. 97 (2003): 155-178.
• Ortaylı, İlber. Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878). Ankara: Sevinç Matbaası, 1974.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. Ankara: Turhan Kitabevi, 1994.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlılarda Millet Sistemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30: 66-70. Ankara: 2020.
• Osmanağaoğlu, Cihan. Tanzimat Dönemi İtibariyle Osmanlı Tâbiiyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi. İstanbul: Legal Yayıncılık, 2004.
• Örsten Esirgen, Seda. “Osmanlı Devleti’nde Medeni Kanun Tartışmaları: Mecelle mi, Fransız Medeni Kanunu mu?”. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM). sy. 29 (2011): 31-48.
• Özbudun, Ergun. Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 2021.
• Özcan, Azmi. “Osmanlıcılık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 485-487. İstanbul: 2007.
• Özel, Ahmet. “Gayri Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 418-427. Ankara: 1996.
• Özer, Yusuf Ziya. “Adalet Teşkilatının Tarihi Tekâmülü”. Adliye Ceridesi. sy. 20 (1936): 1401-1412.
• Rubin, Avi. Ottoman Nizamiye Courts, Law and Modernity. New York: Plgrave Macmillan, 2011.
• Serim, Bülent. “’Yasa Önünde Eşitlik’ İlkesi”. Amme İdaresi Dergisi 27, sy.3 (1994): 13-25.
• Şentürk, Recep. “Millet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 90: 64-66. Ankara: 2020.
• Şimşirgil, Ahmet ve Ekrem Buğra Ekinci. Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle’den Düsturlar. İstanbul: IQ Yayıncılık, 2018.
• Tahir Taner. Kapitülasyonlar Nasıl İlga Edildi?, Muhammer Raşid Seviğ’e Armağan’dan Ayrı Basım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1956.
• Turan, Ali. Türk Hukuk Tarihinde İlk Temyiz Mahkemesi Divan-ı Ahkâm-ı Adliye. Ankara: Adalet Yayınları, 2022.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Üçok, Coşkun, Ahmet Mumcu ve Gülnihal Bozkurt. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Turhan Kitabevi, 2021.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”. Tanzimat I içinde, 139-209. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Yeniçeri, Celal. “Mezalim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29: 515-518. Ankara: 2004.
• Yolalıcı, Emin. “XIX. Yüzyıl Sonrasında Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim Kurumları”. Osmanlı içinde, editör Güler Eren, 5: 281-296. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Yörük, Ali Adem. “Hukuk Reformu Metinleri 12: Cevdet Paşa’nın Mahkeme Reisliğinin Müslümanlara Hasredilmesine Dair 30 Aralık 1881 Tarihli Mütalaası”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, sy. 29 (2020): 253-262.