OSMANLI ANAYASACILIĞI: TERİMLER, BELGELER, İLKELER

Year 2024, Issue: 72, 15 - 34, 15.05.2024

Ayhan Ceylan

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1483929

Abstract

XIX. yüzyılın başında Batı’da kanunlaştırma ile birlikte anayasacılık hareketi iyice belirginleşmiştir. Çeşitli ülkelerde, bir yanda temel hukuk yasaları diğer yanda anayasal metinler kabul ve ilan edilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti, bu dönem askerî ıslâhat süreciyle karşı karşıya kalmıştır. İç ve dış şartların etkisiyle ıslâhatlar zamanla idarî, siyasî ve hukukî alana yansımıştır. Batı ile iletişim ve etkileşim sürecinde anayasacılık hareketi, düşünce, metin ve kurumlar boyutuyla Osmanlı coğrafyasının tümünde etkili olmuştur. Osmanlı Devleti’nde genel olarak ilk anayasal metinler statüsü iki veya çok taraflı antlaşmalarla belirlenen ayrıcalıklı eyâletlerde (eyâlet-i mümtâze) kabul edilmiştir. Bu vilâyetlere idarî, malî ve hukukî açıdan özerklik tanınmıştı. Tanınan özerklik kapsamında bu vilâyetlerin statüsünü belirleyen anayasal metinler ilan edilmiştir. Bu metinlerde, eyâletin temel yapısı, işleyişi, organlar arası ilişkiler ve temel hak ve hürriyetler düzenlenmiştir. Zaman zaman metinlerde eyâlet-merkez ilişkisine de yer verilmiştir. Osmanlı coğrafyasında ilk anayasal metinler 1800 ile 1803 yıllarında Osmanlı-Rus ittifakı ile kurulan ve Osmanlı Devleti’ne bağlı olan Cezâyir-i Seb’a-i Müctemia Cumhuru’nda (Birleşik Yedi Ada Cumhuriyeti) görülmektedir. Osmanlı başşehrinde 1876’da anayasa ilan edildiğinde, ona bağlı olan Eflak-Boğdan, Sırbistan, Tunus, Romanya anayasal belgeler ya da anayasalar kabul edeli çok zaman olmuştu. 1879’da bunlar arasına Bulgaristan Emâreti ve Şarkî Rumeli Vilâyeti Anayasaları da eklenecektir. Osmanlı Devleti’ne hukuken bağlı bu bölgelerin anayasal metinlerinin müzâkereleri, kabulleri ve onlarla ilgili yazışmalar sürecinde Osmanlı devlet adamları önemli bir anayasal birikime sahip olmuştu. Hatta zamanla merkez-vilâyet ilişkileri çerçevesinde geleneksel değerlerle uyumluluğuna özen gösterilen bir anayasacılık (meşrutiyet) hareketinin ve taraftarlarının ortaya çıktığından bahsedilebilir. Osmanlı Devleti merkezde ilk anayasasını ilan ettiğinde ayrıcalıklı vilâyetler dikkate alındığında yaklaşık 75 yıllık anayasal tecrübeye sahipti. Bu tecrübe kapsamında anayasal kavramlar, belgeler, ilkeler ve kurumlar geliştirmişti.

Keywords

Anayasacılık, Meşrutiyet, Osmanlı Anayasacılığı, Eyâlet-i Mümtâze

References

• Ahmed Rıfat, “Sırbistan Tarihi”, Üçüncü Sene, Numara 26, Mecmua-i Fünûn, İstanbul 1281, s.48-56.
• Ahmed Sâib, Abdülhamid’in Evâil-i Saltanatı, 2. Tab, Hindiye Matbaası, Kahire, 1326.
• Akgündüz A, Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Diyarbakır 1986.
• Akın R, “İkinci Meşrutiyette Parlamento ve Hükümet”, 100. Yılında II. Meşrutiyet Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, İstanbul, Marmara Üniversitesi Yayınları, 2009, ss.27-48.
• Akyıldız A, “Tanzimat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul, 2011, ss.1-10.
• Arfaoui S, “Akdeniz’de Bir Uluslararası Çekişme Alanı: Yedi Ada Sorunu (1797-1815)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul, 2014.
• Babanzâde İsmail Hakkı, Hukuk-ı Esâsiye, 2. Tab., Osmanlı Matbaası, Kostantiniyye, 1329.
• Başgil A F, Esas Teşkilât Hukuku, 1960 Tarihli Basıdan Tıpkı Basım, Yağmur Yayınevi, İstanbul, 2019.
• Ceride-i Havâdis, Numara 550, 17 Zilhicce 1267.
• Ceylan A, Osmanlı Taşra İdarî Tarzı Olarak Eyâlet-i Mümtâze ve Mısır Uygulaması, Kitabevi, İstanbul, 2014.
• Ceylan A, Osmanlı Coğrafyasında Anayasacılık: Tunus Tecrübesi, Kitabevi, İstanbul, 2018.
• Ceylan A, “Osmanlı İdaresinde Balkanlar’da Anayasa Hareketleri: Sırbistan Örneği”, Ord. Prof. Dr. Ali Fuat Başgil’in Anısına Armağan, Yayına hazırlayanlar: Prof. Dr. Abuzer Kendigelen-Doç. Dr. Saadet Yüksel, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2019, ss. 465-489.
• Ceylan A, “Osmanlı Anayasacılığı ve 1921 Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu’na Yansımaları”, 100. Yıl Perspektifiyle 1921 Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu ve Millî Egemenlik, Prof. Dr. Haluk Alkan-Dr. Öğr. Üyesi Ahmet Köroğlu (ed.), TBMM Basımevi, Ankara, 2023, ss.117-136.
• Ceylan A, “1879 Bulgaristan Emâreti Anayasası ile 1879 Şarkî Rumeli Anayasası’nın Mukayesesi”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S.35, 2023 (Bahar), ss.5-50.
• Cezâyir-i Seba-i Müctemia Cumhurunun Bu Defa Hitâmpezîr Olan Nizâm ve İntizâm-ı Dâhilileri Tercümesi, 28 Varak, Korfu Adası, 1803, MSS 12096, Biblioteca Nacional de España.
• Düstûr, C.I, İstanbul, 1289.
• Düstûr, I. Tertip, C. IV, İstanbul, 1296.
• Ebi’d-Diyâf, Ahmed b., İthâfu Ehli’z-Zaman bi-Ahbâri Mülûki Tûnis ve Ahdi’l-Emân, C.I/1, Vezâretü’s-Sekâfe, Tûnis, 1999.
• Eren A, Anayasa Hukuku Dersleri, 4. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2022.
• Flanz G H, XIX. Asır Avrupasında Anayasa Hareketleri, çev. Necat Erder, Şerif Mardin, Aydın Sinanoğlu, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1956.
• Foreign Office, British and Foreign State Papers, 1816-1817, V.4, London, 1838.
• Gedikli F, Şura-yı Devlet, 2. Baskı, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2018.
• Gözler K,“Anayasa Kelimesi Üzerine Konstitüsyon, Kanun-i Esâsî, Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu ve Anayasa”, https://www.anayasa.gen.tr/anayasa-kelimesi.htm, (s.e.t. 03.10.2023).
• Gözler K, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, 13. Baskı, Ekin Basım Yayın, Bursa, 2021.
• Gülsoy U, “Islahat Fermanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 19, İstanbul, 1999, ss.185-190.
• Hanioğlu Ş, “Meşrutiyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 29, Ankara, 2004, ss.388-393.
• Kara İ, İslâmcıların Siyasi Görüşleri 1, 4. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2017.
• Kaynar R, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1985.
• Kazmahurî Y, ed-Desâtir fi’l-Âlemi’l-Arabî, Nusûs ve Ta’dilât, 1839-1987, Dârü’l-Hamrâ, Beyrut, 1989.
• Kılıç H, “İran’ın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devleti’nin Rolü”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Enstitüsü Orta Doğu Siyasi Tarihi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, İstanbul, 2006.
• Kubbealtı Lügatı, “Esâs”, http://lugatim.com/s/Esâs (s.e.t.7.10.2023).
• Mackridge P, “Introduction”, The Ionian Islands: Aspects of their History and Culture, Anthony Hirst-Patrick Sammon (ed.), Cambridge Scholars Publishing, Newcastle upon Tyne, UK, 2014.
• Manessi N B, “Part One:The Printed Tradition”, Constitutional Charters of the Ionian Islands, Aliki D. Nikiforou (ed.), Hellenic Parliament Foundation, Athens, 2012, ss.133-380.
• Muâhedât Mecmuası, C.IV, Ceride-i Askeriye Matbaası, 1298, s.29.
• Namık Kemal, “El-Hakku Yalu Vela Yula Aleyh”, Hürriyet Gazetesi, 1285, S.1.
• Namık Kemal, “Usûl-i Meşvetete Dâir Bir Muterize Cevaben Yazılmış Mektub”, Hürriyet Gazetesi, 1285, S. 12.
• Namık Kemal, Veşâvirhum fi’l-Emr”, Hürriyet Gazetesi, 1285, S.4.
• Nikiforou A D, “Principles of the Present Edition”, Constitutional Charters of the Ionian Islands”, Aliki D. Nikiforou (ed.), Hellenic Parliament Foundation, Athens, 2012, s.69-77.
• Okandan R G, Âmme Hukukumuzun Anahatları, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1977.
• Orfanoudakis S K, “Constitutional Texts of the Ionian Islands: A Review”, Constitutional Charters of the Ionian Islands”, Aliki D. Nikiforou (ed.), Hellenic Parliament Foundation, Athens, 2012, ss.39-68.
• Özbudun E, Anayasalcılık ve Demokrasi, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2017.
• Redhouse J W, A Lexicon English and Turkish, London 1861.
• Röder T J, “ The Separation of Powers in Muslim Countries”, Constitutionalism in Islamic Countries”, Rainer Grote/Tilmann J. Röder (ed.), Oxford University Press, 2012, ss.321-372.
• Rumeli-i Şarkî’nin Nizamnâme-i Dâhilîsi, Defa-i Sâlis, Dersaâdet, Matbaa-i Âmire, 1295.
• Takvim-i Vekâyi, Defa 187, 15 Ramazan 1255.
• Tanör B, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 20. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011.
• Tunaya T Z, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938) Kanun-ı Esâsî ve Meşrutiyet Dönemi, 4. Baskı, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016.
• Türkgeldi A F, Mesâil-i Mühimme-i Siyasiyye, C.I-III, 2. Baskı, Yay. Haz. Bekir Sıtkı Baykal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987, C.III.
• Us H T, Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, C.I-II, Vakit Gazete-Matbaa, İstanbul, 1939, C.I.
• Üçok C, “1876 Anayasası’nın Kaynakları”, Türk Parlamentoculuğunun İlk Yüzyılı 1876-1976, Kanun-i Esasi’nin 100.Yılı Sempozyumu, 9-11 Nisan 1976, Haz. Siyasî İlimler Türk Derneği, Ankara, ty., ss. 1-25.
• Whyte-Jervis, The Ionian Islands During the Presnet Century, London, Chapman, 1863.
• Yılmaz H, “Osmanlı Devleti'nde Batılılaşma Öncesi Meşrutiyetçi Gelişmeler”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C. 13, Sy. 24, 2008, ss.1-30.