İran ve Suudi Arabistan’ın Dış Politika Anlayışları ve Güç Mücadelesine Genel Bir Bakış

Year 2020, Volume: 7 Issue: 1, 176 - 201, 30.06.2020

Esra Çomarlı Sayim Türkman

Abstract

İran ve Suudi Arabistan günümüzde hiç şüphesiz ki Ortadoğu’nun en önemli iki aktörüdür. 1979 yılında İran’da devrim gerçekleşmesi sonucu kurulan İran İslam Cumhuriyeti’nin dış politika anlayışının kökten değişimi ve bunun sonucunda Suudi Arabistan ile ilişkiler kopma noktasına gelmiştir. Bundan sonraki süreçte devrim ihracı ve Şii ayaklanmaları, Hac olayları, İran-Irak Savaşı, Nimr el Nimr idamı, Şii hilali, Arap Baharı gibi gelişmeler iki ülke arasında krizlere sebep olmuştur. Yakın tarihte ise Yemen İç Savaşı’ndan sonra İran-Suudi Arabistan ilişkileri bu ülke üzerinden adeta bir vekalet savaşı haline gelmiş ve iki ülkenin Ortadoğu üzerindeki hegemonik güç mücadelesi gözle görülür bir hal almıştır. Bu çalışmamızda İran ve Suudi Arabistan’ın bölgesel rekabetini anlayabilmemiz için öncelikle dış politika anlayışlarına değinilecek, daha sonra ise tarihsel olarak iki ülkenin bugünkü düşmanlığının kökenlerini oluşturan sebeplere değinilerek durum somutlaştırılmaya çalışılacaktır.

Keywords

Suudi Arabistan, , İran, Güç Mücadelesi, Yemen

References

• KAYNAKÇA
• ACAR, N. (2018). Arap Baharı Sürecinde Ortadoğu’da Güvenlik Ve Dış Politika: Suudi Arabistan Örneği. Birey ve Toplum, 8 (16) . AKDOĞAN, İ. (2016). İran Devrimden Arap Baharına Suudi Arabistan- İran İlişkileri. Ortadoğu Analiz Dergisi, 8 (73), 17. AKDOĞAN, İ. ve ATAMAN, M. (2013). Suudi Arabistan 2012. K. İnat ve M. Ataman, Muhittin (Ed.). Ortadoğu Yıllığı 2012 içinde (s. 161). İstanbul: Açılım Kitap. AKDOĞAN, İ. ve ATAMAN, M. (2014). Suudi Arabistan 2013. K. İnat ve M. Ataman, Muhittin (Ed.). Ortadoğu Yıllığı 2013 içinde (s. 483). İstanbul: Açılım Kitap. AKDOĞAN, İ. ve KALAYCI, R. (2014). Suudi Arabistan'da İhyacı Hareketler Olarak Sahve ve Vehhabilik. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 1 (1), 157. ALICI, B. (2016). Muhsin Mahmelbaf Ekseninde Devrim Sonrası İran Sineması. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 33, 134. ARI, T. (1999). 2000’li Yıllarda basra körfezinde güç mücadelesi (4. bs.). İstanbul: Alfa Basım Yayım. ARI, T. (2008). Geçmişten günümüze Ortadoğu siyaset, savaş ve diplomasi (4. bs.). Bursa: Marmara Kitap Merkezi. ARIKAN, P. (2016). Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-Suudi Arabistan Gerginliği. ORSAM Bölgesel Gelişmeler Değerlendirmesi, 38, 1-13. ARMAOĞLU, F. (2012). 20. Yüzyıl siyasi tarihi 1914-1995 (18. bs.). İstanbul: Alkım Yayınevi. ARMAOĞLU, F. (Der.). (2010). Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, İstanbul, Der Yayınları. ATAMAN, M. (2006). Suudi Arabistan 2005. K. İnat ve A. Balcı (Ed.). Ortadoğu Yıllığı 2005 içinde (s. 182). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. ATAMAN, M. ve AKDOĞAN, İ. (2016). Suudi Arabistan 2015. K. İnat (Ed.). Ortadoğu Yıllığı 2015 (s. 153). İstanbul: Açılım Kitap. AWAD, Bilal O. (2018). Insurgency In Yemen: Houthi And Insurgent Threats To Maritime Operations. ( Master Thesis) Naval Postgraduate School Monterey (Middle East, South Asia, Sub-Saharan Africa). BAKİR, A. H. (). Kral Selman'ın Dış Politikası: Değişimin Boyutu ve Fırsatlar. Aljazeera. 10 Kasım 2019 tarihinde http://www.aljazeera.com.tr/gorus/kral-selmanin-dis-politikasi-degisimin-boyutu-ve-firsatlar sitesinden erişilmiştir. BELL, Melissa (2011). Adel al-Jubeir, Saudi ambassador, targeted in Iranian assassination plot. The Washington Post. 03 Ocak 2020 tarihinde https://www.washingtonpost.com/blogs/blogpost/post/adel-al-jubeir-saudi-ambassador-targeted-in-iranian-assassination-plot/2011/10/11/gIQA3hO4cL_blog.html sitesinden erişilmiştir. BÜYÜKKARA, M. A. (2011). Sosyal, Siyasi ve Dini Yönleriyle Yemen Husi Hareketi. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 16 (30), 128-129. CAVADBEYLİ, R. (2016). İran 5+1 Anlaşması Ülkeyi İç Savaşa Götürür. Yeni Türkiye Ortadoğu Özel Sayısı IV, 4(85), 133-136. ÇELİK, A. H./ Yılmaz, M. M. (2017). İran Dış Politikasında Kurumsal ve Kuramsal Bir Aktör : Velayet-i Fakih. Türk Dünyası Araştırmaları , 116(229), 145-158. DOSTER, B. (2012). Bir Bölgesel Güç Olarak İran’ın Ortadoğu Politikası. Ortadoğu Analiz, 4(44), 44-51. DURSUN, Ahmet. İran ve Suudi Arabistan’ın Bölgesel Güç Mücadelesi. Anadolu Ajansı. 02 Ocak 2020 tarihinde https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-ve-suudi-arabistanin-bolgesel-guc-mucadelesi/1590533 sitesinden erişilmiştir. EFEGİL, E. (2013). Suudi Arabistan’ın Dış Politikasını Şekillendiren Faktörler. Ortadoğu Analiz, 5(53), 104-113 GÜNDOĞAN, Ü. (2016). İran ve ortadoğu (2. bs.). Ankara: Liberte Yayınevi. HACİS EŞ-ŞEMRİ, A. (2016). Kıbrıs Sorunun Kral Halid Bin Abdülaziz Döneminde Türk-Suud İlişkilerine Yansıması (1975-1982). Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 10 (2), 68. HAFEZİNİYA, M. R. (2017). İran jeopolitiği ve siyasi coğrafyası (1. bs.). Ankara: İraniyat Yayınları. HAJİ-YOUSEFİ, A.M. (2010). Iran's Foreign Policy during Ahmadinejad: From Confrontation to Accommodation. Alternatives: Turkish Journal of International Relations, 9(2), 1-23. HAMOOD, W. (2019). Suudi Arabistan’ın Yemen’e Yönelik Müdahalesinin Uluslararası Hukuk Açısından Değerlendirilmesi (Yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. HUMEYNİ, İ. (1992). Mustaz’af mustekbir (1. bs). İstanbul: Objektif Yayınları. İBRAHİMLİ, H. C. (2016) İran, Belgelerde ve Gerçeklerde. Yeni Türkiye Ortadoğu Özel Sayısı IV, 4(85), 61-72. İNAT, K. ve ATAMAN, M. (2012). Suudi Arabistan 2011. F. Aydın, K. İnat, M. Ataman ve B. Yıldırım (Ed.).Ortadoğu Yıllığı 2011 içinde (s. 196). İstanbul: Açılım Kitap. JUNEAU, Thomas (2016). Iran's policy towards the Houthis in Yemen: a limited return on a modest investment. International Affairs, 92(3), 647-663. KALAYCI, R. (2017). Sistem Modelleri Bağlamında Devletlerin Dış Politika Karar Verme Süreçlerinin Karşılaştırmalı Analizi: İran, Suudi Arabistan, Mısır Ve Türkiye (Doktora tezi). Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. KASHEF ASL, N. (2009). 1979 Sonrası İran'ın Orta Doğu Politikası ve Bölge Ülkeleri ile İlişkileri (Doktora tezi). Azi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. KEÇECİ, A. İ. (2018). Kralın Oğlu ile Hariciyede 40 Yıl: Suud bin Faysal’ Uluslararası Politika Akademisi. 9 Aralık 2019 tarihinde http://politikaakademisi.org/2018/10/23/kralin-oglu-ile-hariciyede-40-yil-suud-bin-faysal/ adresinden erişildi. KESKİN, A.(2016). İran Nasıl Yönetiliyor?. Yeni Türkiye Ortadoğu Özel Sayısı IV, 4(85), 42-47. KHATAB, S. (2011). Understanding Islamic Fundamentalism: The Theological and Ideological Basis of Al-Qa'ida's Political Tactics. Newyork, The American University in Cairo Press. KILINÇ, A. (2008). İran Anayasa Hukukunun Genel Esasları. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12 (1), 919. KILINÇ, R. (2001). İran Dış Politikasının Evrimi: Körfezde İran-Arap İlişkileri Örneği. Liberal Düşünce, 6(23), 164-174 KOCAOĞLU, C. (2017). Selefiliğe Tarihsel Bir Bakış ve Suudi Arabistan’ın Selefilik Üzerine Geliştirdiği Politikayı Yayma Stratejisi. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6, 348. KOCATEPE, D. (2017). Suudi Arabistan- İran Rekabeti: Mezhep Görünümlü Çıkar Çatışması. Bölgesel Araştırmalar Dergisi İran Özel Sayısı, 1(2), 68. MAMMADOV, A. (2018). Suudi Arabistan`da Siyasetin Oluşumu: Siyaset Dışı Kurumların Karar Alma Mekanizmalarına Katkısı. (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Orta Doğu ve İslam Ülkeleri Araştırmalar Enstitüsü, İstanbul. MAMMADOV, H. (2017). ABD’nin Suudi Arabistan-İran İşbirliğine Dayalı Körfez’de Güvenlik Politikası: “Çifte Sütun” Politikası. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 4 (2), 171. METKİN, K. (2016) İran Devrimi ve ABD Dış Politikasına Etkileri: Humeyni Dönemi. Yeni Türkiye Ortadoğu Özel Sayısı IV, 4(85), 93-107. OKRUHLİK, G. (2003). Saudi Arabian-Iranian Relations: External Rapprochement And Internal Consolidation. Middle East Policy, 10(2), 113-125. OMAR, M. A. (2018). Suudi Arabistan-İran İlişkileri Bağlamında Ortadoğu’nun Güncel Sorunları. ANKASAM Bölgesel Araştırmalar Dergisi, 2 (1), 212. OPREA, Iulia-Alexandra (2016). Saudi-Iranian Cold War: Stirring Up Sectarian Hostilities. 02 Ocak 2020 tarihinde https://www.academia.edu/33658284/Saudi-Iranian_cold_war_stirring_up_sectarian_hostilities sitesinden erişilmiştir. ÖRMECİ, O. (2018). İsrail-Suudi Arabistan Yakınlaşması Gerçeğe Dönüşebilir Mi? Yapısalcı Realist Bir Analiz. International Journal of Economics, Administrative and Social Sciences (IJEASS), 1(1), 60-100. ÖZEV, M. H. (2016). İran-Suudi Arabistan İlışkileri, 1932-2014. İktisat Fakültesi Mecmuası, 66(1), 83-104. ÖZKAN, F. (2016). Tarihsel Perspektiften 21. Yüzyıl Orta Doğusu’nu Anlamak. İzol, R. & Öztürk, T. (Der.), 21. Yüzyılda ORTA DOĞU Bölgesel Politikalar, Uluslararası Sorunlar Küresel Aktörler içinde (15-48). Ankara, Seçkin Yayıncılık. ÖZOCAK, Ö. (2016). Suudi Arabistan’ın İran İle Uyuşmazlığı: Irak, Suriye ve Yemen Örnekleri. Yeni Türkiye Ortadoğu Özel Sayısı IV, 4(85), 663-674. ÖZTOP, M. (2019). Suudi Arabistan Dış Politikasında Muhammed bin Selman’ın “Bumerang” Etkisi. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 6 (1). ÖZTÜRK, T. ve İZOL, R. (2016). 21. Yüzyıl ortadoğu bölgesel politikalar/ uluslararası sorunlar/ küresel aktörler (1. bs.). Ankara: Seçkin Yayıncılık. PRZECZEK, S. (2013) Iran’s Foreign Policy under President Rouhani: Pledges versus Reality. Ortadoğu Analiz, 5(57), 64-71. Ramadani, R. K. (2004) İdeology and Pragmatism in İran’s Foreign Policy. The Middle East Journal, 58(4), 549-559. RAMAZANİ, R. K. (1992-1993). Who Started Iraq-Iran War? A Commentary. Virginia Journal of İnternational Law 33(1) SAĞLAM, K. (1999). Körfez savaşı ile değişen güç dengeleri (1. bs.). İstanbul: Elit Yayınları. SAİD, E.W. (2016). Şarkiyatçılık Batı’nın Şark Anlayışı (9. bs.). İstanbul: Metis Yayınları. SANDLER, O. (1996). Siyasi Tarih, 1998-1994 (5. bs.). Ankara: İmge Kitapevi. SARI, İ. (2018). Devrimden Günümüze İran’ın Güvenlik Stratejisi : V. Kurt (Ed.). Ortadoğu’da Güvenlik Stratejileri içinde (s. 43. ). İstanbul: Turkuvaz Haberleşme ve Yayıncılık. SARI, İsmail (2017). Rafsacani’nin İranı. İran Araştırmaları Merkezi (İRAM) 29 Aralık 2019 tarihinde https://iramcenter.org/rafsancani-nin-iran-i/ sitesinden erişilmiştir. ŞAHİN, M. & Doğan, H. (2016). G-20’nin Arap Ülkesi : Suudi Arabistan. Akademik Orta Doğu, (11,1), 29-57. ŞAHİN, M. (2007). İran Dış Politikası’nın Dini Retoriği. Akademik Orta Doğu: Altı Aylık Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, 2(4), 10-19. TAFLIOĞLU, S. (2013). İran İslam Cumhuriyeti’nde Egemenlik ve Meşruiyet Kaynağı ‘Velayet-i Fakih’. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 68 (3), 108-109. TELCİ, İ. N. ve RAKİPOĞLU, M. (2018). Suudi Arabistan’ın Müslüman Kardeşler Politikası: 1932- 2016. Akademik İncelemeler Dergisi, 13 (1), 145. TÜRKMAN, S. (2007). ABD, ortadoğu ve türkiye (1. bs.). Ankara: Nobel Yayıncılık. TÜYSÜZOĞLU, G. (2017). İran’ın artan bölgesel etkinliği ve yaşanan krizler özelindeki uygulamaları (1. bs.). Ankara: Ankasam. UÇGAN, N. ve ATAMAN, M. (2011). Suudi Arabistan 2010 K. İnat ve M. Ataman (Ed.). Ortadoğu Yıllığı 2012 içinde (s. 212). İstanbul: Açılım Kitap. UYAR, M. (2016). Şii Politik Düşüncesi Bağlamında İran İslam Cumhuriyeti Anayasası’nda Otoritenin Kaynağı. Yeni Türkiye Ortadoğu Özel Sayısı IV, 4(85), 21-41. YALÇINKAYA, A. ve KONUKCU, Y. (2017). İran Siyasetinde Dini Lider ve Cumhurbaşkanı İlişkileri: Hasan Ruhani’nin Birinci Dönemi Örneği. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (2), 409. YEĞİN, A. (2014) Devrimin 35. Yılında İran Dış Politikası. SETA Perspektif, 32, 1-4. YILMAZ ŞAHİN, T. (2011). Uluslararası politikada ortadoğu (3. bs.). Ankara: Barış Platin Yayınları. YILMAZ, C. (2011). İran ve Suudi Arabistan’ın Bitmeyen Bölgesel Rekabeti. Ortadoğu Analiz, 3(26), 53-62. ALJAZEERA (2011). Saudi protest crackdown leaves two dead. 13 Mart 2020 tarihinde https://www.aljazeera.com/news/middleeast/2012/07/20127819561763436.html sitesinden erişilmiştir. ANKASAM (Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi). Ekber Haşimi Rafsancani’nin Ölümü ve İran Siyaseti İçin Önemi. 06 Aralık 2019 tarihinde https://ankasam.org/page/194/?lang=en sitesinden erişildi. BBC NEWS(2015) Hajj stampede: Iran death toll rises to 464. 03 Ocak 2020 tarihinde https://www.bbc.com/news/world-middle-east-34410484 sitesinden erişilmiştir. CENTRAL INTELLİGENCE AGENCY (t.y.). The World Factbook Archive. 1 Ocak 2020 tarihinde https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/fields/401.html sitesinden erişildi. HÜRRİYET (2012). ABD'de Suudi Arabistan'ın büyükelçisine suikast planı çökertildi. 03 Ocak 2020 tarihinde http://www.hurriyet.com.tr/gundem/abdde-suudi-arabistanin-buyukelcisine-suikast-plani-cokertildi-18961035 sitesinden erişilmiştir. Kingdom of Saudi Arabia Ministry of Foreign Affair. Brief History. 10 Kasım 2019 tarihinde https://www.mofa.gov.sa/sites/mofaen/aboutMinistry/Pages/aboutMinistry10.aspx sitesinden erişilmiştir. Muhammed el-Ayed (2019). Suudi diplomasisinin yeni yüzü: Prens Faysal bin Ferhan. Şarkul Avsat. 21 Kasım 2019 Tarihinde https://aawsat.com/turkish/home/article/1960916/suudi-diplomasisinin-yeni-y%C3%BCz%C3%BC-prens-faysal-bin-ferhan sitesinden erişilmiştir.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. Suudi Arabistan’ın Siyasi Görünümü. 12 Aralık 2019 tarihinde http://www.mfa.gov.tr/suudi-arabistan-siyasi-gorunumu.tr.mfa adresinden erişildi.