OSMANLI DÖNEMİ KUDÜS-İ ŞERİF SANCAĞI’NDAKİ İBTİDÂÎ MEKTEPLERİN DURUMU

Year 2025, Issue: 50, 310 - 340, 31.08.2025

Abdullah Cengiz

https://doi.org/10.14520/adyusbd.1629767

Abstract

Osmanlı Devleti’nde modern temel eğitim kurumlarının oluşumu, II. Mahmud döneminden itibaren çıkarılan fermanlar, hazırlanan layihalar ve kurulan komisyonlar aracılığıyla sistematik bir yapıya kavuşturulmuştur. İstanbul’da açılan ilk ibtidâî mekteplerin olumlu sonuçlar vermesi, bu eğitim modelinin taşra coğrafyasına yayılmasını teşvik etmiş ve padişah iradesiyle devlet genelinde benzer mekteplerin kurulmasına yönelik girişimlere zemin hazırlamıştır. 1869 tarihli Maârif-i Umûmîye Nizamnâmesi ile ibtidâî mektepler idarî ve pedagojik açıdan yeniden yapılandırılmış; II. Abdülhamid döneminde ise bu kurumların sayısının artırılması ve eğitim kalitesinin yükseltilmesi amacıyla kapsamlı düzenlemelere gidilmiştir. Bu bağlamda, Kudüs-i Şerif Sancağı, Osmanlı taşrasında modern eğitim anlayışının uygulanış biçimlerini gözlemleyebileceğimiz önemli bir örnek teşkil etmektedir. Sancakta açılan ibtidâî mekteplerin muallim, talebe, eğitim durumu ve mekteplere yönelik mali destek mekanizmaları ayrıntılı biçimde incelenmiş; böylece merkezî eğitim politikalarının taşradaki yansımaları ile uygulamada karşılaşılan yapısal sorunlar tarihsel bağlam içerisinde değerlendirilmiştir.

Keywords

Osmanlı Devleti , Kudüs-i Şerif , Eğitim , İbtidâî

THE SITUATION OF ELEMENTARY SCHOOLS SANJAK OF JERUSALEM AL-SHARIF IN THE OTTOMAN PERIOD

Abstract

The formation of modern basic education institutions in the Ottoman Empire was systematized through edicts issued, layihas prepared and commissions established starting from the Mahmud II period. The positive results of the first ibtidâî schools opened in Istanbul encouraged the spread of this educational model to the provinces and paved the way for initiatives to establish similar schools throughout the state with the sultan's will. With the 1869 Maârif-i Umûmîye Nizamnâme, ibtidâî schools were restructured administratively and pedagogically, and during the reign of Abdülhamid II, comprehensive regulations were introduced to increase the number of these institutions and improve the quality of education. In this context, the Sanjak of Jerusalem al-Sharif constitutes an important example where we can observe the implementation of the modern education approach in the Ottoman provinces. The teachers, students, educational status and financial support mechanisms of the ibtidâî schools opened in the sanjak are examined in detail; thus, the reflections of the central education policies in the provinces and the structural problems encountered in practice are evaluated within the historical context.

Keywords

Ottoman Empire , Jerusalem al-Sharif , Education , Elementary

References

• Alp, Gökhan. (2020) “İbrahim b. Ahmed el-Amâsî-Terceme-i Şakâ’ik-i Nu’mâniyye”. Hikmet - Akademik Edebiyat Dergisi, 13:359-384.
• Alp, Gökhan. (2021). İbrahim b. Ahmed el-Amâsî, Tercüme-i Şakâ’ik-i Nu‘mâniyye. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.1055, Gömlek No.35.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezâreti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu [DH.TMIK.S.], 14/35.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.110, Gömlek No.35.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.509, Gömlek No.34.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.192, Gömlek No.13.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.279, Gömlek No.62.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.1048, Gömlek No.30.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.941, Gömlek No.54.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.941, Gömlek No.54.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT.]. No.899, Gömlek No.39.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.], No.19, Gömlek No.16.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.], No.17, Gömlek No.1.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.], No.32, Gömlek No.9.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.],, No.276, Gömlek No.57.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.], No.276, Gömlek No.57.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.], No.161, Gömlek No.19.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.],, No.235, Gömlek No.87.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.], No.339, Gömlek No.33.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.],, No.382, Gömlek No.76.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.],, No.309, Gömlek No.40.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.], No.341, Gömlek No.3.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.],, No.115, Gömlek No.60.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi [MF.İBT.],, No.397, Gömlek No.74.
• Ergün, M. (1996). İkinci Meşrutiyet devrinde Eğitim Hareketleri 1900–1914. Ankara: Ocak Yayınları.
• Gelişli, Y. (2002). Osmanlı ilköğretiminden sıbyan mektepleri (Kuruluşu, gelişimi ve görünüşü). Türkler, 15, 47.
• Hayta, N. ve Ünal, U. (2010). Osmanlı Devleti'nde yenileşme hareketleri (XVII. yüzyılın başlarında yıkılışa kadar) . Ankara: Gazi Kitabevi Yayınları
• İhsanoğlu, E. (Ed.). (1998). Osmanlı Devleti ve medeniyeti tarihi(Cilt 2, ss. 303-304). İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi
• Kodaman, B. (1991). Abdülhamid devri eğitim sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Nurdoğan, A.M. (2017). Osmanlı modernleşme sürecinin ilköğretim (1869-1914) . İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Somel, S.A. (2015). Osmanlı'da eğitimin modernleşmesi (1839-1908) (O. Yener, Çev.). İstanbul
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (1999). Osmanlı İmparatorluğu'nda eğitim ve bilgi üretim sisteminin oluşumu ve oluşumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yazıbaşı, M.A. (2014). II. Meşrutiyet dönemi sıbyan/iptidai ve rüştiye mekteplerinde ahlâk eğitim ve öğretimi (1908-1918). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.