Türkiye Selçuklu Devleti’nde Askerî ve İdari Bir Makam: Beylerbeyliği

Yıl 2022, , 205 - 218, 29.03.2022

Rıfat İlhan Çelik

https://doi.org/10.31592/aeusbed.1030945

Öz

Selçuklu ordusu bir kurum olarak değerlendirildiğinde bu kurumun en üst makamında bulunan kişiye tarihî kaynaklarda beylerbeyi unvanı verilmiştir. Beylerbeyliği makamına Türkiye Selçuklu Devleti’nde I. Kılıç Arslan’ın ilk görev yıllarından itibaren rastlanmaktadır. Selçuklularda merkez teşkilatında olduğu gibi taşra teşkilatında da beylerbeyi unvanı ile anılan görevliler vardı. Devlet teşkilatında görev sırası olarak vezirlik, naiplik, beylerbeylik, atabeylik ve pervanelik, devletin en önemli görevlilerinden idi. Selçuklu ordu teşkilatına mensup görevlilerin çoğu gulamhanelerde özel bir eğitimden geçirilip görevler ve mevkiler hiyerarşisi içerisinde yükseldikten sonra merkezde ve taşrada, beylerbeyi unvanı ile atanabiliyordu. Beylerbeyi, sultanın buyruğu olan bir menşur ile göreve tayin ediliyor ve hilat veriliyordu. Görevini başarı ile yerine getiren beylerbeyine özel hilat giyme töreni düzenleniyordu. Bu törenlerde beylerbeyi sembolü olarak ne verildiği konusunda tarihî kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almaz iken, Kutadgu Bilig’de ordu komutanının sembolü olarak kılıç gösterilmiştir. Selçuklularda başta sultan ve vezirler olmak üzere diğer devlet görevlileri gibi beylerbeyi de imar faaliyetlerine katılıyordu. Medrese, cami, kervansaray hangâh, han, kale gibi toplum yararına uygun yapılar inşa ettiriyorlardı. Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra Moğollar, Selçuklu devlet teşkilatı ve ananelerinde olduğu kadar Selçuklunun ordu teşkilatında, dolayısıyla beylerbeyliği kurumunda da bozulmaya yol açmıştı. Özellikle Sultan Hanı Savaşı’ndan (1256) sonra sipehdâr-ı kebîr veya sipehdâr-ı memleket unvanı verdikleri beylerbeyini herhangi bir liyakat şartına bakmaksızın ya çok fazla güvendikleri Selçuklu beyleri arasından ya da kendilerine en çok hediye sunan kişiler arasında seçmişlerdi. Hasan b. Abdülmü’min El-Hoyî’nin Rusûmu’r-Resâ’il ve Gunyetü’l-Kâtib adlı Selçuklu inşa sanatına ait iki eseri incelendiğinde, beylerbeyinin idari görevlerini tespit etmek mümkündür. Ayrıca bu eserlerden beylerbeyinin devlet erkânı içerisindeki mevkileri, onlara yönelik hitab şekilleri de belirlenebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçukluları, Askerî Teşkilat, Beylerbeyi, Ordu Komutanı.

Kaynakça

• Akdağ, M. (1979). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihî (1243-1453). Ankara: Tekin Yayınevi.
• Aksarayî, K. M.-i. (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr. (M. Öztürk, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Anna Komnena. (1996). Alexıad (Malazgirt’in Sonrası). (B. Umar, Çev.) İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Baykara, T. (2000). Anadolu’nun Tarihî Coğrafyasına Giriş I, Anadolu’nun İdari Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Bombaci, A. (1978). The Army of the Saljuqs of Rum. Annali, 38(4), 343-369.
• Cahen, C. (1994). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. (Y. Moran, Çev.) Ankara: : e Yayınları.
• Celaledddin Karatay bin Abdullah (Vezir Karatay-ı Kebir). (1253, 07 13). Defter No:2178-0 Konya, H. 15.05.651 /13. 07. 1253, Sayfa No: 0019, Sıra No: 0011. Konya: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi.
• Coşkun, A. (1992). Türkiye Selçuklularında Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Hayat. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihî, VIII.
• El-Hoyî, H. b. (2018). Gunyetü’l-Kâtib ve Münyetü’t-Tâlib Rüsûmu’r-Resâ’il ve Nücûmu’l-Fezâ’il (Selçuklu İnşâ Sanatı). (A. Cevdet Yakuboğlu - Namıq Musalı, Çev.) Ankara: T.T.K. Yayınları.
• Gordlevski, V. (1988). Anadolu Selçuklu Devleti. (Ç. A. Yaran, Dü.) Ankara: Onur Yayınları.
• Göksu, E. (2008). Târîh-i Güzîde’ye Göre Rûm( Anadolu) Selçukluları. Nüsha( Yıl: 8, S. 27), 23-32.
• Göksu, E. (2010). Türkiye Selçuklularında Ordu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hadi, H. B. (2010). Arın Sözlüğü (Etimolojik Sözlük). Tebriz: www. Turuz.com.
• Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî . (2018). Târih-i Güzide. (M. Öztürk, Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İbn Bibi. (1996). El Evamirü’l- Ala’iyeFi’l - Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) (Cilt I, ). (M. Öztürk, Çev.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İpşirli, M. (1992). Beylerbey. İslam Ansiklopedisi, VI.
• Kesik, M. (2017). At Üstünde Selçuklular, Türkiye Selçuklularında Ordu ve Savaş. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kesik, M. (2021). Selçuklu Müessesesi ve Medeniyeti. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Klausner, C. L. (2019). Selçuklularda Vezirlik. (S. T. Mehmet Fatih Baş, Çev.) Ankara: Kronik Yayınları.
• Koca, S. (2005). Selçuklularda Ordu ve Askerî Kültür. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Köprülü, M. (1331). Selçuklular Zamanında Anadolu'da Türk Medeniyeti. Milli Tetebbular Mecmuası, I-V, (5), 198-202.
• Köprülü, M. F. (2004). Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri. (D. O. Köprülü, Dü.) Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köymen, M. (2020). Büyük Alâeddin Keykubat ve Zamanı. (S. T. Salim Koca, Dü.) İstanbul: İstanbul: Kronik Yayınları.
• Köymen, M. A. (2001). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihî (Alp Arslan ve Zamanı). Ankara: T.T.K. Yayınları.
• Kur’ân-ı Kerîm, Bakara Süresi, Ayet: 179. (tarih yok).
• Kuşçu, A. D. (2002). Türkiye Selçuklularında Ordu ve Donanma. Türkler, VII, s. 249-269.
• Mehmet Zeki Pakalın. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (Cilt I). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Merçil, E. (2009). Sipehsâlâr. TDV İslam Ansiklopedisi, 37, s. 259-260.
• Nizâmü’l-mülk. (1999). Siyâset-nâme. (M. A. Köymen, Dü., & M. A. Köymen, Çev.) Ankara: T.T.K. Yayınları.
• Polat, M. S. (2005). Türkiye Selçuklularında Askerî Teşkilat (1071-1243). Türklük Araştırmaları Dergisi(17 (Bahar)), 17-53.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullah. (2010). Câmi’ü’t-Tevârih (Zikr-i Târih-i Âl-i Selçûk). (H. H. Tec. Not. Erkan Göksu, Dü.) İstanbul: Bilge Kültür, Sanat Yayınları.
• Salim, K. (2005). Selçuklularda Ordu ve Askerî Kültür. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Scott, R. (2014). (2014); İktidar İmgeleri (Sinop İçkalesindeki 1215 Tarihli Selçuklu Yazıtları. (B. Cezar, Çev.) İstanbul: İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Taneri, A. (1966). Müsâmeretü’l-Ahbâr’ın Türkiye Selçukluları Devlet Teşkilatı Bakımından Değerlendirilmesi. Tarih Araştırmaları Dergisi, IV(6-7), 127-171.
• Taneri, A. (2019). Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Vezîriâzamlık. Ankara: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Taşağıl, A. (2020). Türk Askerî Tarihînin Başlangıcı: Hun Ordusu. A. S. Özkaya içinde, Hunlar’dan Günümüze Türk Askerî Kültürü (s. 142). İstanbul: Kronik Kitap.
• Torumtay bin Abdusselam Vakfiyesi (Beylerbeyi. (1266). Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Defter No:490-0, Amasya H.665 /1266/1267, Sayfa No: 0100, Sıra No: 0002. Amasya.
• Tuncer Baykara. (2004). Türkiye Selçuklularının Sosyal ve Ekonomik Tarihî. İstanbul: IQ Yayınları.
• Turan, O. (1988). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar (Metin, Tercüme ve Araştırmalar). Ankara: T.T.K. Yayınları.
• Turan, O. (1992). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Turan, O. (2010). Selçuklu Devri Vakfiyeleri II, Mübarizeddin Ertokuş ve Vakfiyesi. B. K. Altan Çetin (Dü.) içinde, Prof. Dr. Osman Turan Makaleler (s. 169-183). Ankara: Kurtuba Yayınları.
• Turan, Osman. (2010). Selçuklu Devri Vakfiyeleri III, Celâleddin Karatay Vakfı ve Vakfiyeleri. B. K. Altan Çetin (Dü.) içinde, Prof. Dr. Osman Turan Makaleler. Ankara: Kurtuba Yayınları.
• Turan, R. (1995). Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, . Vryonis, S. (2001). Selçuklu Gulâmları ve Osmanlı Devşirmeleri. Cogito (T. Birkan, Çev.). içinde
• Yazıcızâde Ali . (1902). Tevârih-i Âl-i Selçûk (Cilt III). (Houtsma, Dü.) Leiden: E.J. Brill.
• Yazıcızâde Ali. (2009). Tevârîh-i Âl-i Selçuk. (A. Bakır, Dü.) İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Yinanç, M. H. (2013). Türkiye Tarihî, Selçuklular Devri (Cilt I). (R. Yinanç, Dü.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yusuf Has Hacip. (1991). Kutadgu Bilig I (Metin). (R. R. Arat, Çev.) Ankara: T.D.K. Yayınları.