Health Literacy in Chemical, Biological, Radiological, Nuclear (CBRN) Events

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 273 - 293, 31.03.2023

Ayşe Handan Dökmeci , Ege Deniz

https://doi.org/10.35341/afet.1136245

Cited By: 2

Öz

From the past to the present, many Chemicals, Biological, Radiological and Nuclear (CBRN) events have been experienced in the disaster dimension and will continue to be experienced in the future. For this reason, everyone needs to learn how to manage their health in the event of exposure to CBRN events. To this end, necessary studies should be carried out to increase the health literacy levels of individuals in CBRN events. Health literacy refers to the ability of people to obtain information about their own health by using the necessary resources, to understand, evaluate and apply the obtained information in relation to the education they receive. For this reason, it is an important concept for individuals to increase their quality of life, maintain their health and prevent disease. Wherever humanity exists, there is the possibility of an emergency or disaster. For this reason, people need to know what to do to properly manage their health before an emergency or disaster occurs. In our study, it is aimed to contribute to the development of SOY measurement tools in the field of CBRN and to contribute to the literature on raising individual awareness in order to create a society resistant to CBRN events.

Anahtar Kelimeler

Awareness, Education, Emergency and Disaster Managers, CBRN, Health Literacy

Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik, Nükleer (KBRN) Olaylarında Sağlık Okuryazarlığı

Öz

Geçmişten günümüze kadar afet boyutunda birçok Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer (KBRN) olay yaşanmıştır ve gelecekte de yaşanmaya devam edecektir. Bu sebeple, herkesin KBRN olaylarına maruz kalması durumunda sağlığını nasıl yöneteceğini öğrenmesi gerekmektedir. Bunun için de bireylerin KBRN olaylarında sağlık okuryazarlık seviyelerinin artırılması için gerekli çalışmalar yürütülmelidir. Sağlık okuryazarlığı (SOY); insanların aldığı eğitim ile ilişkili olarak, gerekli kaynakları kullanarak kendi sağlığı ile ilgili bilgi elde edebilme, elde edilen bilgileri anlayabilme, değerlendirebilme ve uygulayabilme becerilerini ifade etmektedir. Bu nedenle bireylerin yaşam kalitesini artırabilmesi, sağlığını sürdürebilmesi ve hastalığını önleyebilmesi için önemli bir kavramdır. İnsanlığın var olduğu her yerde, bir acil durum veya afet ihtimali söz konusudur. Bu sebeple insanların bir acil durum veya afet meydana gelmeden önce sağlığını doğru yönetmek için ne yapması gerektiğini bilmesi gerekmektedir. Çalışmamızda KBRN olaylarına karşı dirençli bir toplum oluşturabilmek için KBRN SOY ölçüm araçlarının geliştirilmesine katkıda bulunmak ve bireysel farkındalık kazandırmaya yönelik literatüre katkı sağlamak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Acil Yardım ve Afet Yöneticileri, Eğitim, Farkındalık, KBRN, Sağlık okuryazarlığı (SOY)

Kaynakça

• Akbal, E, Gökler, M.E. (2020). COVID-19 Salgını Sürecinde Eksikliği Ortaya Çıkan Bir Gerçek: Sağlık Okuryazarlığı, ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, (5)148-155.
• Akbulut, Y. (2015). Sağlık Okuryazarlığının Sağlık Harcamaları ve Sağlık Hizmetleri Kullanımı Açısından Değerlendirilmesi, Sağlık Okuryazarlığı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 113-132.
• Akkır, F. (2020). Tıbbi Görüntüleme Teknikerlerinin Mesleki Risklere Göre Tutumu, Lisansüstü, Biruni Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Altındış, S. (2020). Salgını Önleme ve Kontrolde Sağlık Okuryazarlığının Katkısı, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 56, 28-29.
• Astekin, F, Yumrutaş, M. (2014). Sağlık Okuryazarlığı ve Ölçümü, TAF Preventive Medicine Bulletin, 13(4), 327-334.
• Avsat, S. (2018). Resmi Rakamlara Göre Suriye’de Kadınların Nüfusu Erkeklerden Fazla, https://turk-archive.aawsat.com/2018/08/article55425317/resmi-rakamlara-gore-suriyede-kadinlarin-nufusu-erkeklerden-fazla/ (Son Erişim: 7 Mayıs 2022).
• Bağ, M. (2020). Sovyetler Birliği’nin Geliştirdiği Noviçok Zehirli Gazı Nedir? https://tr.euronews.com/2020/09/03/sovyetler-birligi-nin-gelistirdigi-novicok-zehirli-gaz-nedir- (Son Erişim:: 10 Mayıs 2022).
• Balçik, P. Y., Taşkaya, S., Şahin, B. (2014). Sağlık okur-yazarlığı. TAF Preventive Medicine Bulletin, 13(4), 321-326. Doı: 10.5455/pmb1-1402386162
• Bozarslan, M. (2021). Halepçe’nin Bitmeyen Acısı, http://www.aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/halepcenin-bitmeyen-acisi#:~:text=%C5%9Eimdi%20ise%20kent%20n%C3%BCfusu%2062,N%C3%BCfus%2053%20bin%20daha%20az.&text=Daha%20%C3%A7ok%20memur%20kenti%20haline%20gelen%20Halep%C3%A7e'nin%20ekonomisi%20canland%C4%B1. (Son Erişim: 12 Mayıs 2021).
• Bozbıyık vd. (2002). Radyasyon Yaralanmaları ve Korunma Yöntemleri, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Dergisi, 11 (7), 272-274.
• Can, B. (2020). COVID-19 Salgını ve Sağlık Okuryazarlığının Önemi, Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Dergisi, 1 (2), 31-37.
• Çopurlar, C, Kartal, M. (2015) Sağlık Okuryazarlığı Nedir? Nasıl Değerlendirilir? Neden Önemli? Turkish Journal of Family Medicine and Primary Care, 10 (1) 42-47.
• Demirli P (2018). Bireylerin Sağlık Okuryazarlığı Üzerine Bir Araştırma: Edirne İli Örneği. Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Doğruluk, M. vd. (2018). Nükleer Tehlikeler ve Afet Yönetimi: Türkiye’de Durum Değerlendirmesi, Afet ve Risk Dergisi, 1 (2), 137-153.
• Dökmeci, A. H. (2018), Toksikolojik -Çevresel ve Endüstriyel- Afetler, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 27- 171.
• Dökmeci, A.H., Çavlan, B. (2020). Biyolojik Silah; Biyolojik Savaşlar, Pandemiler ve COVID-19, EJONS International Journal on Mathematic, Engineering and Natural Sciences, 16, 841-859.
• Duman, V. (2011). Fukuşima Nükleer Santral Kazası, Fukişima Nükleer Santral Kazası: Kaza Hikayesi, Gelinen Son Durum Özeti ve Kazanın Etkileri, Mattek Matbaacılık Tic. Ltd, Şti., Ankara, 11-17.
• Erkekoğlu, P. ve Koçer-Gümüşel B. (2018). Kimyasal Savaş Ajanları: Tarihçeleri, Toksisiteleri, Saptanmaları ve Hazırlıklı Olma. Hacettepe University Journal of the Faculty of Pharmacy Volume 38 / Number 1 / pp. 24-38
• Faruk, Ö. (2020). KBRN Nedir ve Neden Önemlidir? Acil Çalışanları Platformu, https://www.acilcalisanlari.com/kbrn-nedir-ve-neden-onemlidir.html (Son Erişim: 2 Haziran 2022)
• Goguen, Jeremy vd. (20169. Health Literacy and Patient Preparation in Radiology, Journal of Medical Imaging and Radiation Sciences, 47; 283-286.
• Gözlü, K. (2020). Sağlığın Sosyal Bir Belirleyicisi: Sağlık Okuryazarlığı, Süleymen Demirel Üniversitesi Tıp Dergisi, 27 (1), sf. 137-144.
• Güven, A. (2016). Sağlık Okuryazarlığın Etkileyen Faktörler ve Sağlık Okuryazarlığı ile Hasta Güvenliği İlişkisi, Yüksek Lisans, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Greaves, I., Hunt, P (2010). CHAPTER 5 - Chemical Agents, Editor(s): Ian Greaves, Paul Hunt, In Pergamon Policy Studies on International Politics, Responding to Terrorism, Churchill Livingstone, Pages 233-344, ISBN 9780080450438, https://doi.org/10.1016/B978-0-08-045043-8.00005-2.
• Hagdoost, A.E. vd. (2015). İran Sağlık Okuryazarlığı Anketi (IHLQ): İran’da Sağlık Okuryazarlığını Ölçmek İçin Bir Araç, İran Red Crescent Medikal Journal, 17(6).
• Hızal, Ö.G. (2021). COVID-19 Pandemisi Sürecinde Sağlık Okuryazarlığının Önemi, Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Dergisi, 2 (1), 81-88.
• Kenar, L., Sezigen, S. (2016). Sinir Ajanları, Kimyasal Silah Yaralılarının Tıbbi Yönetimi İçin Pratik, Rehber, İstanbul, 52-65.
• Koçyiğit, A vd. (2014). Radyolojik tetkikler sırasında maruz kalınan radyasyon hakkında sağlık personelinin bilgi düzeyleri, Pamukkale Tıp Dergisi, 7 (2), 137-142.
• Kuroda, Y. vd. (2018). Association between Health Literacy and Radiation Anxiety among Residents after a Nuclear Accident: Comparison between Evacuated and Non-Evacuated Areas, International Journal of Environmental Research and Public Health, 15, 1-12.
• Kutlu, G., Akbulut, Y. (2019). Türkiye’de Sağlık Okuryazarlığı Politikalarının Hastaneler Açısından Değerlendirilmesi, Konuralp Tıp Dergisi, 11 (1), 134-145.
• Maya, İ ve Çalışkan, C. (2016). Dünyada Lisans Derecesi Düzeyinde Afet Eğitimi ve Öğretimi Yapan Programların Değerlendirilmesi ve Türkiye Örneği, International Periodical for the Languages, 11 (9), 579-605.
• Moriyama, Nobuaki vd., (2019). Associated factors related to participation in general health checkup and survey of the effect of low-dose radiation exposure on health of residents of Fukushima Prefecture after the Fukushima Daiichi nuclear power plant accident, Preventive Medicine Reports, 20, 1-7.
• Okan , O., Bauer , U., Levin-Zamir, D., MPinheiro , P., Sørensen, K. (2019). International Handbook of Health Literacy. Policy Press, Bristol.
• Ovalı, E. (2021) https://www.thd.org.tr/thddata/books/29/radyasyon-kazalari-ercument-ovali.pdf (Son Erişim: 11 Haziran 2022).
• Özkan S. vd. (2018). Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi, Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Düzeyi ve İlişkili Faktörleri Araştırması, Özyurt Matbaacılık, Ankara, 78- 84.
• Pflugbeil, S. vd. (2011). Çernobil’in İnsan Sağlığına Etkileri, Gesellschaft für Strahlenschutz, Almanya.
• Sağlık Bakanlığı (1988). Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Sözlüğü https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/64546/9789755903613_tur.pdf?sequence=3&isAllowed=y
• Sariyar, S., Fırat Kılıç, F. Sağlık Okuryazarlığının Değerlendirilmesinde Kullanılan Araçlar. HUHEMFAD-JOHUFON 2019, 6(2), 126-131.
• Sezgin, D. (2014). Sağlık Okuryazarlığını Anlamak, İletişim Dergisi, 3 (Özel sayı), 71-91.
• Sezigen, S., Karayılan, T. (2006). Kimyasal Savaş Ajanlarının Solunum Sistemine Etkileri ve Tedavi Yaklaşımı, Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 60,129-134.
• Sezigen, S., Kenar, L. (2020). Hardal Gazına Maruz Kalmış Kimyasal Yaralıların Tıbbi Yönetiminin Retrospektif Değerlendirilmesi ve Öneriler, Osmangazi Tıp Dergisi, 42 (1),93-102.
• Şenışık, A.M vd., (2020). Radyasyon Çalışanlarının Radyasyon Bilinci Anketi, Online Turkish Journal of Health Sciences, 5(1), 63-70.
• Simonds, S.K (1974). Health education as social policy. Health Educ Monogr, 2, 1–25.
• Taş, T., Akış, N. (2016). Sağlık Okuryazarlığı, Sürekli Tıp Eğitim Dergisi, 25 (3), 119-124.
• Teleş, M., Kaya, S (2018). Sağlık Okuryazarlığının Geliştirilmesinde Çeşitli Kişi ve Kuruluşların Rolleri. 2. Uluslararası 12. Ulusal Sağlık ve Hastane İdaresi Kongresi, 1787-1795.
• Tercan, B. (2020). Biyolojik Afetler ve COVID-19, Paramedik ve Acil Sağlık Hizmetleri Dergisi, 1(1), 41-50.
• Thomas Cain, George O. Bizzigotti (2005). Chemical Warfare Delivery Systems, Editor(s): Philip Wexler, Encyclopedia of Toxicology (Second Edition), Elsevier,b 2005, Pages 516-523, ISBN 9780123694003, https://doi.org/10.1016/B0-12-369400-0/10029-8.
• Türk Tabibler Birliği (TTB). (2013). Kimyasal Gösteri Kontrol Ajanlarıyla Temas Edenlerin Sağlık Sorunlarını Değerlendirme Raporu. Türk Tabibler Birliği Yayınları. https://www.ttb.org.tr/kutuphane/kimyasalgosteri_tr.pdf
• URL 1 (2017). KBRN’nin Neden Olabileceği Riskler, Kimyasal, Biyolojik, Radyoaktif ve Nükleer Olaylar, sf. 1. http://www.stuncer.com/wp-content/uploads/2018/02/02_Kimyasal-Biyolojik-Radyoaktif-ve-N%C3%BCkleer-KBRN-Olaylar%C4%B1.pdf (Son Erişim: 2 Haziran 2022)
• URL 2 (2011). KBRN Tehlikelerinde Kişisel Korunma, Kimyasal, Biyolojik, Radyasyon ve Nükleer Tehlikelerde Acil Yardım, sf. 4. http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Kimyasal,%20Biyolojik,%20Radyasyon%20Ve%20N%C3%BCkleer%20(kbrn)%20Tehlikelerde%20Acil%20Yard%C4%B1m.pdf (Son Erişim: 24 Haziran 2022)
• URL 3 (2020), Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer Tehdit ve Tehlikelere Dair Görev Yönetmeliği, Türkiye Cumhuriyeti Resmî Gazetesi, Ankara, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/21.5.3033.pdf (Son Erişim: 3 Mayıs 2022).
• URL 4. (2011). Radyolojik Hastalıklar, Kimyasal, Biyolojik, Radyasyon ve Nükleer Tehlikelerde Acil Yardım, http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Kimyasal,%20Biyolojik,%20Radyasyon%20Ve%20N%C3%BCkleer%20(kbrn)%20Tehlikelerde%20Acil%20Yard%C4%B1m.pdf (Son Erişim: 15 Haziran 2022)
• URL 5 (2015). Birinci Dünya Savaşı’nda Zehirli Gaz Mücadelesi, http://www.tarihhaber.net/birinci-dunya-savasinda-zehirli-gaz-mucadelesi/ (Son Erişim: 7 Mayıs 2022).
• URL 6(2021). Türkiye’nin Sağlık Okuryazarlığı Ölçüldü, https://sggm.saglik.gov.tr/TR-57003/turkiyenin-saglik-okuryazarligi-duzeyi-olculdu.html%20t%C3%BCrkiye%20sa%C3%BCl%C4%B1k%20okuryazarl%C4%9F%C4%B1%20k%C4%B1sm%C4%B1 (Son Erişim: 7 Mayıs 2022).
• URL 7 (2021). Üç Mil Adası- ABD (1979), https://nukleersiz.org/uc-mil-adasi-abd-1979/ (Son Erişim: 10 Mayıs 2022).
• Yaren, H., Kenar, l., Karayılanoğlu, T (2007). Önemli Bir Kimyasal Silah Grubu: Sinir Ajanları, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 6 (6), 491-500.
• Yıldız, A., Köse, E. (2020). Nükleer Santrallerde İş Kazaları, EJON International Journal Mathematic, Engineering and Natural Sciene, 13, 9-111.
• Yılmazel, G., Çetinkaya, F. (2016). Sağlık Okuryazarlığının Toplum Sağlığı Açısından Önemi, TAF Preventive Medicine Bulletin, 15(1), 69-74.
• Yoshida, Y. vd., (2014). Limited Functional Health Literacy, Health Information Sources, and Health Behavior among Community-Dwelling Older Adults in Japan, Hindawi Publishing Corporation, 6, 1-6.
• Yüksel, O., Erdem, R. (2016). Biyoterörizm ve Sağlık, Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi, 19 (2), 203-222.