Türkiye’de Mali Tevzin ve Yerel Demokrasi İlişkisi

Year 2025, Volume: 27 Issue: 2, 405 - 432, 18.08.2025

Mehmet Akif Özer , Halil Ceyhun Üstündağ

https://doi.org/10.26745/ahbvuibfd.1672942

Abstract

Yerel yönetimler, belli bir bölgede yaşayan halkın ortak ihtiyaçlarını karşılamak ve yerel hizmetleri sunmakla görevli idari birimlerdir. Halka daha yakın oldukları için toplumun ihtiyaçlarını daha hızlı ve etkili bir şekilde karşılayabilirler. Bu nedenle yerel yönetimlerin karar alma süreçlerinde halkın katılımını ve temsilini ifade eden yerel demokrasi kavramıyla yerel yönetimler her zaman iç içe olmuşlardır. Yerel demokrasi, halkın yerel yönetimlere katılımını artırarak daha şeffaf, hesap verebilir ve katılımcı bir yönetim anlayışını destekleyerek bu birlikteliği her zaman sağlamlaştırmıştır. Bu ikili arasındaki ilişkinin sağlıklı yürüyebilmesi ise mali tevzin denilen merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasında mali kaynakların adil ve dengeli bir şekilde dağıtılmasını ifade eden kavrama ve bunun uygulamalarına bağlıdır. Yerel yönetimlerin görevlerini etkili bir şekilde yerine getirebilmeleri için yeterli mali kaynağa sahip olmaları gerekir. Mali tevzin, yerel yönetimlere vergi gelirlerinin bir kısmının aktarılması ve merkezi bütçeden pay ayrılması gibi yöntemlerle sağlanır. Sürecin ana aktörlerinden bütçe de yerel yönetimlerin hizmetlerini etkili bir şekilde sunabilmesi için önemli bir araçtır. Böyle bir ortamda yerel yönetimler, hizmetlerin en az maliyetle ve en yüksek kalitede sunulması ile görevlendirilmişlerdir. Kaynaklarını israf etmeden, halkın ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde kullanması gerekmektedir. Yerel demokrasi ve mali tevzin, yerel yönetimlerin daha adil ve katılımcı bir şekilde çalışmasını sağlarken, bütçe ve etkinlik ise kaynakların doğru kullanımını ve hizmetlerin kalitesini artırmayı hedefler. Bu çalışmada söz konusu kapsamda Türkiye özelinde mali tevzin hususu, yerel özerklik ve demokrasi açısından değerlendirilecektir.

Keywords

Yerel Yönetimler, Yerel Demokrasi, Mali Tevzin, Bütçe, Etkinlik

Ethical Statement

Makale Etik Beyan gerektirmemektedir.

The Relationship Between Fiscal Equalization and Local Democracy in Turkey

Abstract

Local governments are administrative units responsible for meeting the common needs of the people living in a specific region (such as a province, district, or town) and providing local services. Because they are closer to the public, they can address the needs of the community more quickly and effectively. For this reason, local governments have always been intertwined with the concept of local democracy, which refers to the participation and representation of the public in the decision-making processes of local governments. Local democracy strengthens this relationship by increasing public participation in local governments, promoting a more transparent, accountable, and participatory governance approach. The healthy functioning of this relationship depends on the concept of fiscal equalization, which refers to the fair and balanced distribution of financial resources between the central government and local governments. For local governments to effectively carry out their duties, they must have adequate financial resources. Fiscal equalization is achieved through methods such as transferring a portion of tax revenues to local governments and allocating a share from the central budget. Among the key actors in this process is the budget, which is an essential tool for local governments to deliver services effectively. In such an environment, local governments are tasked with providing services at the lowest cost and highest quality. They must use their resources efficiently, without waste, to meet the needs of the public. While local democracy and fiscal equalization ensure that local governments operate in a fair and participatory manner, the budget and efficiency aim to improve the proper use of resources and the quality of services. In this study, the issue of fiscal equalization in the context of Turkey will be evaluated from the perspective of local autonomy and democracy.

Keywords

Local Governments, Local Democracy, Fiscal Equalization, Budget, Efficiency

References

• Acar, F., & Aydın, F. (2013). Tüm Yönleri ile Belediye Gelirleri. Ankara Türkiye Belediyeler Birliği Yayınları.
• Akdoğan, A. (2003). Kamu maliyesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Alıcı, O. V. (2017). Yerelleşme sürecinde belediyelerin öz gelirlerinin değerlendirilmesi. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 26(4), 103-123.
• Ankara Büyükşehir Belediyesi (2024). Belediye başkanlığının görev ve sorumlulukları. https://www.ankara.bel.tr/kurumsal/yetki-alani (10.03.2025).
• Arıkboğa, Ü. (2016). Türkiye’de belediyelerin gelir yapısı: sorunlar ve çözüm önerileri. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(33), 276- 297.
• Arıkboğa, Ü. (2019). Türkiye’de yönetimler arası mali ilişkiler. Ankara: Orion Kitabevi.
• Batal, S. (2022). Tanzimat döneminden günümüze: Türkiye’de yerel yönetimlerin reform tarihi. Journal of History School, 59, 2648-2686. http://dx.doi.org/10.29228/Joh.58134
• Bülbül, D. (2013). Türkiye’de yerel yönetimlerin kamu kesimi bütçesi üzerine etkileri. International, Anatolia, Academic Online Journal, 2013, 1(2), 48-69.
• Castells, A. & Esteller, A. & Vilalta, M. (2003). Tax capacity disparities and fiscal equalization: The case of spanish local governments. Public Economics 0310006, University Library of Munich, Germany, https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwppe/0310006.html (14.03.2025).
• Değirmendereli, A. (2017). Rant Vergisi Tartışmaları Bağlamında Kentsel Rantın Vergilendirilmesi Konusundaki Gelişmeler ve Çözüm Önerisi, Paradigma, 1(1), 47-61.
• Demirhan, H. (2013). Yerel yönetimler ve mali tevzin; Avrupa Birliği ve Türkiye uygulamaları. Yüksel lisans tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dougherty, S. & Forman, K. (2021). Evaluating Fiscal Equalisation: Finding the Right Balance. OECD Working Papers on Fiscal Federalism, No:36, OECD Paris Cedex 16, France. https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2021/04/evaluating-fiscal-equalisation_4a02edbe/253da2b8-en.pdf (17.02.2025).
• Ejder, Ö. L. (2020). TAP Maliye, Ankara: TAP Yayınevi.
• Federal Almanya Cumhuriyeti Anayasası (1949). https://www.btg-bestellservice.de/ informationsmaterial/55/63/anr80207000. (10.03.2025).
• Gökbunar, R. (2020). Kamu finansmanında demokratikleşme ve ekonomik anayasa önerisi. https://hukuk.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2020/01/ramazan_gokbunar.pdf. (10.03.2025).
• Görmez, K. (1997). Yerel demokrasi ve Türkiye. Ankara: Vadi Yayınları. Görmez, K. (2000). Demokratikleşme açısından merkezi yönetim- yerel yönetim ilişkileri. G.Ü. İİBF Dergisi (4), 81-88.
• Güldüler, E. S. ve Dağıdır, S. (2023). Belediyelerin mali özerkliklerinin eski ve yeni belediye kanunu kapsamında değerlendirilmesi, Journal of International Management, Educational and Economics Perspectives, 11(1), 1–13.
• Güler, B. (1994). Belediye gelirlerinin yapısı:1925- 1989. Çağdaş Yerel Yönetimler, 3(1), s. 19-37.
• Hatipoğlu, C. (2005). Yerel yönetimler ve vergilendirme yetkileri. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kırkıl, A. G. C. (2019). Belediye gelirleri kanunu çerçevesinde belediyelerin vergi gelirlerinin değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kömürcüler, F. (2014). Yerel yönetimlerin vergilendirme yetkisi: Türkiye ve seçilmiş ülkeler karşılaştırması. Yüksek Lisans Tezi, Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Nadaroğlu, H. (2001), Mahalli İdareler, teorisi-ekonomisi-uygulaması. İstanbul: Beta Yayınevi.
• Nadaroğlu, H. (2012). Mali tevzin, bazı kamu gelirlerinin paylaşılması. Ankara: Maliye Araştırma Merkezi Konferansları (9).
• Oktay, T. (2020). 1920-2020 döneminde Türkiye’de belediyelerin gelişimi. Medeniyet Araştırmaları Dergisi, 5(2), 171-223.
• Öncel, Y. (1992). Mahalli idareler maliyesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Özer, İ. (1968). Gelirlerin idareler arası dağılımı ve Türkiye’de son gelişmeler, Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 101-137.
• Özer, İ. (1985). Genel bütçe vergi gelirlerinden mahalli idarelere pay verilmesi konusunda son gelişmeler, Amme İdaresi Dergisi, 18, 46-63.
• Özer, M. A. (2015). Yerel yönetim merkezi yönetim ilişkilerinde gelir bölüşümü sorunu ve Türkiye’deki son durumun değerlendirilmesi, Türk İdare Dergisi, 87 (481), Aralık, 525-558.
• Sandford, M. (2023). Local government taxation. Commons Library Research Briefing, The House of Commons Library. 24 January 2023. https://researchbriefings.files. parliament.uk/document/CBP-9712/CBP-9712.pdf (19.02.2025).
• Tekin, F. (1977). Mali tevzin, Eskişehir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Dergisi, 12(1), 116-164.
• Türkoğlu, İ. (2009). Yerel yönetimlerde mali reform arayışları: Türkiye’de belediyelerde mali özerklik ve belediye başkanlarının mali özerklik algılaması, Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı.
• Ulusoy, A. ve Akdemir, T. (2010). Mahalli idareler: Teori-uygulama-maliye. Ankara: Seçkin Yayınları.
• Uzun, T. (2009). Kamu tercihi ve anayasal iktisat kuramı üzerine bir değerlendirme. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, 223-246.
• Yiğit, M. (2015). 2000 sonrası merkezi ve yerel yönetimin görev bölüşümünde değişen konsept ve yapısal sorunlar. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• 2464 Sayılı Belediye Gelirleri Kanunu (1981). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2464&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5. (10.03.2025).
• 1924 Anayasası (1924). https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/. (10.03.2025).
• 1580 sayılı Belediye Kanunu (1930). https://www.mku.edu.tr/files/200-a5f3980a-2402-4a4a-96b8-7ced2a07631e.pdf. (10.03.2025).
• 1961 Anayasası (1961). https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1961-anayasasi/. (10.03.2025).
• 1982 Anayasası (1982). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf. (10.03.2025).
• 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu (2004). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5216&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5. (10.03.2025).
• 5393 sayılı Belediye Kanunu (2005). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=5393&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5. (10.03.2025).
• 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun (2012). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=6360&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5. (10.03.2025).