Evidence Based on Motion and Time Based on the Proof of al-Jawhar al-Fard in Fakhr al-Dīn al-Rāzī

Year 2025, Issue: 4, 31 - 44, 30.06.2025

Ahmet Şenharputlu

Abstract

The notion that matter consists of indivisible particles has been one of the significant topics in the field of Kalām since its earliest period. Theologians who employed atomism in discussions on crucial subjects such as the origination of the universe (ḥudūth al-ʿālam), the proof of the necessary being (isbāt al-wājib), and human actions (afʿāl al-ʿibād) have placed particular emphasis on the demonstration of the jawhar al-fard (indivisible substance). In this regard, they not only provided arguments to establish the impossibility of infinite divisibility but also critically examined the counterarguments proposed by their opponents. Atomism emerged as a robust theory during the period of the Mutakaddimūn (early theologians) and continued to be addressed in the works of later thinkers belonging to the Muta’akhkhirūn (later theologians) period. Among the prominent theologians of this era, Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) extensively discussed atomism in his various works, systematically analyzing the arguments for and against the existence of the jawhar al-fard in detail. In this context, starting from the idea that body, motion, and time are interconnected, al-Rāzī argued that if it could be proven that motion or time consists of indivisible particles, then the existence of the jawhar al-fard would also be established. Accordingly, he examined the divisibility of motion and time. This study aims to examine al-Rāzī’s views on the divisibility of motion and time and their implications for the existence of the jawhar al-fard.

Keywords

Kalam , Atomism , Jawhar al-Fard , Motion , Time

Fahreddîn er-Râzî’de Cevher-i Ferdin İspatı Konusunda Hareket ve Zamana Dayalı Deliller

Abstract

Cismin daha küçüğe bölünemeyen cüzlerden oluştuğu hususu ilk dönemden itibaren kelam ilminin önemli hususları arasında yer almıştır. Âlemin hudûsu, isbât-ı vâcib ve kulun fiilleri gibi önemli konularda atomculuğu kullanan kelamcılar, cevher-i ferdin ispatı hususuna önem vermişlerdir. Bu doğrultuda bir yandan bölünmenin imkansızlığı hakkında deliller ortaya koyarken, diğer yandan bu konuda muarızlar tarafından ileri sürülen delilleri eleştirmişlerdir. Mütekâddîmîn kelam döneminde güçlü bir teori olarak karşımıza çıkan atomculuk, Müteahhirîn dönem düşünürlerinin eserlerinde de yerini almıştır. Bu dönemin önde gelen Eşʻarîyye kelamcılarından Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210) çeşitli eserlerinde atomculuğu ele almış, cevher-i ferdin ispatına yönelik lehte ve aleyhteki delilleri sistematik bir şekilde ayrıntılarıyla tartışmıştır. Bu bağlamda cisim, hareket ve zamanın birbiriyle uyumlu olduğu fikrinden yola çıkan Râzî, hareket veya zamanın daha küçük parçalara bölünemez cüzlerden oluştuğunun ispat edilmesi hâlinde, cevher-i ferdin varlığının da kanıtlanmış olacağını düşünmüş ve bu doğrultuda hareket ve zamanın bölünebilirliği konusunu ele almıştır. Bu çalışmada Fahreddîn er-Râzî’nin hareket ve zamanın bölünebilirliği ve cevher-i ferdin varlığına delâleti konusundaki görüşlerini ele alacağız.

Keywords

Kelam , Atomculuk , Cevher-i Ferd , Hareket , Zaman

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin el-Cevherü’l-ferd Adlı Risalesinin Tahkiki ve Tahlili”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi II/3 (2015), 75-170.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 95-169. İstanbul: İSAM Yayınları, Birinci basım., 2018.
• Bulgen, Mehmet. Kelam Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1. bs., 2015.
• Bulgen, Mehmet. Klasik İslam Düşüncesinde Atomculuk Eleştirileri. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Demir, Osman. “Fahreddîn er-Râzîde Cevher-i Ferd ve Heyûla-Sûret”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 559-584. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. bs., 2018.
• İbn Sinâ. Kitâbu’ş-Şifâ: Fizik (II). çev. Muhittin Macit ve Ferruh Özpilavcı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Râzî, Fahreddîn. Ana meseleleriyle kelam ve felsefe = el-muhassal. neşir, tercüme ve inceleme: Eşref Altaş. İstanbul: Klasik, 2019.
• Râzî, Fahreddîn. el-Erbaîn fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: el-Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mebâhisü’l-meşrıkiyye fî ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabiiyyât. thk. Muhammed Mu‘tasım-Billâh el-Bağdâdî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Râzî, Fahreddîn. el-Metâlibü’l-âliye mine’l-ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Râzî, Fahreddîn. Nihâyetü’l-ukûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sa‘îd Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.