Vatandaşlık Ders Kitaplarında Yer Alan Atasözlerinin Değerler Eğitimi Bağlamında İncelenmesi: 1930-2023

Year 2025, Volume: 25 Issue: 1, 375 - 397

Ruşen Büken , Abdullah Cevdet Kırıkçı

https://doi.org/10.17240/aibuefd.2025..-1440617

Abstract

Bu çalışmanın amacı, 1930-2023 yılları arasında okutulan vatandaşlık ders kitaplarının atasözü-değer vurgusu bağlamında incelenmesi ve atasözlerinin ihtiva ettiği değerler üzerinden oluşturulmak istenen vatandaş tasavvurunun ortaya çıkarılmasıdır. Çalışma, nitel araştırma ilke ve prosedürleri kapsamında doküman incelemesi yöntemiyle hayata geçirilmiştir. Veri kaynakları, kolay ulaşılabilir durum örneklemesi ve ölçüt örnekleme teknikleri referans alınarak belirlenmiştir. Araştırma kapsamında elde edilen veriler, Türk siyasi tarihinde öne çıkan beş ana dönem referans alınarak sınıflandırılmış ve karşılaştırmalı bir yaklaşımla sunulmuştur. Araştırmada, birbirini tamamlayacak şekilde iki farklı analiz tekniği kullanılmıştır. Birinci aşamada içerik analizi, ikinci aşamada ise kimi verilerin çözümlenmesinde söylem analizi tekniği işe koşulmuştur. Araştırma kapsamında incelenen tarihsel dönemde, atasözleri marifetiyle en çok vurgulanan değer çalışkanlık olmuştur. Vatandaşlık ders kitaplarındaki çalışkan vatandaş profilini sorumluluk sahibi, bilimi önceleyen, dürüst, dayanışmacı, adil ve tasarruf bilinciyle hareket eden vatandaş tasavvuru izlemektedir. Söz konusu değerleri ihtiva eden atasözlerinin ders kitaplarında yoğun bir şekilde kullanılması, oluşturulmak istenen makbul vatandaş profilinin niteliklerini izhar etmesi bakımından önemlidir.

Keywords

Sosyal Bilgiler, Vatandaşlık, Atasözleri, Değerler, Ders Kitabı

Examination of Proverbs in Citizenship Textbooks in the Context of Values Education: 1930–2023

Abstract

The aim of this study is to investigate the citizenship textbooks published between 1930 and 2023 in the context of proverb-value emphasis and to identify the idealized citizen that is desired to be created based on the values contained in proverbs. The study was conducted using the document review method within the scope of qualitative research principles and procedures. Data sources were identified using criteria sampling and convenience sampling methods. The data are categorized using five key eras of Turkish political history and shown in a comparative manner. In the research, two different analysis techniques were used to complement each other. In the first stage, content analysis was used, and in the second stage, discourse analysis technique was used to analyze some data. During the time period covered by the study, diligence was the most frequently stressed value in proverbs. The hard-working citizen profile in citizenship textbooks is followed by the idea of a citizen who is responsible, science-focused, honest, solidarity-oriented, fair, and acts with savings awareness. The intensive use of proverbs containing the mentioned values in textbooks is important in terms of revealing the qualities of the desired citizen profile.

Keywords

Social Studies, Citizenship, Provebs, Values, Textbook

References

• Adeyemi, B. A., ve Salawudeen, M. O. (2014). The place of indigenous proverbs in peace education in Nigeria: Implications for social studies curriculum. International Journal of Humanities and Social Science, 4(2), 186-192.
• Akın, U. ve Arslan, G. (2014). İdeoloji ve eğitim: Devlet-eğitim ilişkisine farklı bir bakış. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(1), 81-90.
• Akkuş, Z., Küçük, B. ve Örten H. (2013). Sosyal bilgiler dersinde değer aktarım aracı olarak atasözleri: Ahlaki ikilem oluşturma. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(2), 74-93.
• Alaca, E. (2017). Cumhuriyet dönemi ortaokul tarih ders kitapları üzerine bir değerlendirme. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(4), 49-65.
• Arkonaç, S. ve Paker, O. (2012). Türkiye’de kadın ve modernite: Söylem analizi ile yaklaşım. S. Arkonaç (Ed.), Söylem çalışmaları içinde (s. 105-120). Nobel Yayınları.
• Atalan, S. ve Topçuoğlu-Ünal, F. (2021). Aynı sınıf düzeyinde hazırlanmış ders kitaplarının atasözleri ve deyimler açısından karşılaştırılması. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, 14(84),129-143.
• Bacanlı, H. (2006). Duyuşsal davranış eğitimi. Nobel Yayınları.
• Barcın, S. (2018). Türk soylulara Türkçe öğretiminde kültür aktarım aracı olarak atasözleri ve deyimlerin kullanımı: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi altın köprü Türkçe öğretimi ders kitabı (B1 Seviyesi). Aydın Tömer Dil Dergisi, 3(2), 1-16.
• Baş, T. ve Akturan, U. (2008). Nitel araştırma yöntemleri: NVivo 7.0 ile nitel veri analizi. Seçkin Kitabevi.
• Batur, Z. ve Soyuçok, M. (2019). Atasözlerinde eleştirel düşünme unsurları: Türkçe ders kitapları. Folklor/Edebiyat, 25(100), 1119-1132. DOI: 10.22559/folklor.1004
• Baytal, Y. (2007). Demokrat Parti dönemi ekonomi politikaları (1950-1957). Atatürk Yolu Dergisi, 10(40), 545-567. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000070.
• Bogdan, R. C. ve Biklen, S. K. (2003). Qualitative research for education: An introduction to theories and methods. Allyn and Bacon.
• Brosh, H. (2013). Proverbs in the Arabic language classroom. International Journal of Humanities and Social Science, 3(5), 19-29.
• Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E. K., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F. (2011). Bilimsel araştırma yöntemleri. Pegem Akademi.
• Celkan, H. Y. (2005). Sosyolojinin tarihçesi. A. Solak (Ed.), 21. yüzyılda sosyoloji ve eğitim içinde (s. 1-50). Hegem Yayınları.
• Commission/EACEA/Eurydice, E. (2012). Citizenship Education in Europe, Eurydice Report. Luxembourg: Publications Office of the European Union.
• Coştu, K. (2020). Değerler Eğitimi Açısından Tek Parti Dönemi Âdâb-ı Muâşeret Kitapları. Eskiyeni, 40,129-153. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.667810
• Creswell, J. W. (2014). Nitel araştırma yöntemleri. S. B. Demir ve M. Bütün (Çev. Ed.), Siyasal Kitabevi.
• Çakır, A. (2014). Söylem analizi: Ne demek istiyorsun?. Palet Yayınları.
• Çapa, M. (2002). Cumhuriyet'in ilk yıllarında tarih öğretimi. Atatürk Yolu Dergisi, 29(30), 39-55. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000266
• Çelik, H. (2008). Cumhuriyet dönemi vatandaşlık eğitiminde önemli adımlar. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, 1, 359-369.
• Çetin, H. (2001). “Devlet, ideoloji ve eğitim”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25(2), 201-211.
• Dağ, A. E. (2022). Tarih ders kitaplarında Arap ve Ortadoğu algısının dönüşümü: Tek partiden Demokrat Partiye geçiş. Universal Journal of History and Culture, 4(2), 194-217. https://doi.org/10.52613/ujhc.1173409
• Davranovna, H. K. ve Nilufar, S. (2024). Importance of folk proverbs in child education. Образование Наука И Инновационные Идеи В Мире, 43(3), 150–153.
• Demircioğlu, İ. H., Mutluer, C. ve Demircioğlu, E. (2011). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının demokratik öğretmen nitelikleri hakkındaki görüşleri. Kastamonu Eğitim Dergisi, 19(2), 577-586.
• Dilek, D. (2001). Tarih derslerinde öğrenme ve düşünce gelişimi. Pegem A Yayınları.
• Dilmaç, B., Bozgeyikli, H. ve Çıkılı, Y. (2008). Öğretmen adaylarının değer algılarının farklı değişkenler açısından incelenmesi. Değerler Eğitimi Dergisi, 6(16), 69-91.
• Doğanay, A. (2015). Değerler eğitimi. C. Öztürk (Ed.), Sosyal bilgiler öğretimi: Demokratik vatandaşlık eğitimi içinde (s. 226-254). Pegem A yayıncılık.
• Esen, Y. (2003). Okul bilgisi ve ders kitapları. M. T. Bağlı ve Y. Esen (Ed.), Ders kitaplarında insan hakları: İnsan haklarına duyarlı ders kitapları içinde (s. 5-19). Tarih Vakfı Yayınları.
• Evin, İ. ve Kafadar, O. (2004). İlköğretim sosyal bilgiler programının ve ders kitaplarının ulusal ve evrensel değerler yönünden içerik çözümlemesi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2(3), 293-304.
• Gaworek, N. H. (1977). Education, ideology, and politics: History in Soviet primary and secondary schools. The History Teacher, 11(1), 55-74.
• Gebregeorgis, M. Y. (2017). Peace values in language textbooks: The case of English for Ethiopia student textbook. Journal of Peace Education, 14(1), 54-68. https://doi.org/10.1080/17400201.2016.1228526
• Gerekten, H. (2018). 5. sınıf Türkçe ders kitabındaki atasözlerinin değerler eğitimi açısından incelenmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Akdeniz Üniversitesi.
• Girmen, P. (2013). Türkçe eğitiminde atasözleri ve değer eğitimi. Değerler Eğitimi Dergisi, 11(25), 117-142.
• Glesne, C. (2012). Nitel araştırmaya giriş. A. Ersoy ve P. Yalçınoğlu (Çev. Ed.), Anı Yayıncılık.
• Gökkaplan, Y. (2022). Atasözleri ve deyimlerde akıl kavramı. Dil Araştırmaları Dergisi, 16(31), 43-63. https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1097784
• Gömleksiz, M. N. ve Akyıldız, S. (2012). Vatandaşlık ve demokrasi eğitimi dersi öğretim programının uygulamadaki etkililiğinin değerlendirilmesi. Milli Eğitim Dergisi, 41(196), 69-92.
• Gömleksiz, M. N., Kan, A. Ü. ve Öner, Ü. (2012). Sosyal bilgiler öğretmen adaylarının bir değer olarak demokrasi kavramına ilişkin metaforik algıları. Değerler Eğitimi Dergisi, 10(24), 79-100.
• Grant, R. A., ve Asimeng-Boahene, L. (2006). Culturally responsive pedagogy in citizenship education: using African proverbs as tools for teaching in urban schools. Multicultural Perspectives, 8(4), 17–24. https://doi.org/10.1207/s15327892mcp0804_4
• Güllüoğlu, Ö. (2012). “Söylen(mey)enin” analizi: Bellona markasına yönelik tüketici algısı üzerine bir söylem çözümlemesi. Ö. Güllüoğlu (Ed.), İletişim bilimlerinde araştırma yöntemleri: Yazılı metin çözümleme içinde (s. 225-276). Ütopya Yayınları.
• Gümüşoğlu, F. (2008). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet. Toplum ve Demokrasi Dergisi, 2(4), 39-50.
• Güneş, Ö. (2009). Ders kitaplarında toplumsal cinsiyet ayrımı (1990-2006). Toplum ve Sosyal Hizmet, 19(2), 81-95.
• Gürel, D. (2016). Sınıf ve sosyal bilgiler öğretmenlerinin ilkokul 4. sınıf insan hakları, yurttaşlık ve demokrasi dersine yönelik görüşlerinin karşılıklı olarak incelenmesi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(3), 641-660.
• Hablemitoğlu, Ş. ve Özmete, E. (2012). Etkili vatandaşlık için bir öneri. Ankara Sağlık Bilimleri Dergisi, 1(3), 39-54. https://doi.org/10.1501/Asbd_0000000028
• Hali, S. (2014). Tarih öğretimi ve ders kitapları. Uluslararası Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 2, 158-166.
• Kan, Ç. (2010). Sosyal bilgiler dersi ve değerler eğitimi. Milli Eğitim Dergisi, 40(187), 138-145.
• Karasu- Avcı, E. ve Faiz, M. (2018). 4. ve 5. sınıf sosyal bilgiler ders kitapları “etkin vatandaşlık” öğrenme alanında yer alan becerilerin ve değerlerin incelenmesi. Uluslararası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 2(1), 1-21.
• Karasu- Avcı, E., Faiz, M. ve Turan, S. (2020). Etkili vatandaşlık eğitiminde değerler eğitimi: Sosyal bilgiler öğretmenlerinin düşünceleri. Değerler Eğitimi Dergisi, 18(39), 263-296. https://doi.org/10.34234/ded.655916
• Kırıkçı, A. C. (2017). Sosyal bilgiler ve kapsamındaki ders kitaplarında doğu-batı bağlamında öteki: (1928-2017). [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Kurtdede-Fidan, N. (2013). Sosyal bilgiler dersinde değerler eğitimi: Nitel bir araştırma. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(3). 361-388.
• Mayring, P. (2011). Nitel sosyal araştırmaya giriş. A. Gümüş ve M. S. Durgun (Çev.), BilgeSu.
• Merriam, S. B. (2013). Nitel araştırma: Desen ve uygulama için bir rehber. S. Turan (Çev. Ed.), Nobel Yayınları.
• Mieder, W. (2004). Proverbs: A handbook. Greenwood Publishing Group.
• Millî Eğitim Bakanlığı. (2018). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı ilkokul ve ortaokul 4-7 sınıflar. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Neuman, W. L. (2014). Toplumsal araştırma yöntemleri: Nitel ve nicel yaklaşımlar. Yayınodası Yayıncılık.
• Özkan, E. (2017). Yabancı dil olarak Türkçe öğretimi ders kitaplarında Türk kültür ögeleri olarak atasözleri ve deyimler. International Journal of Social Humanities Sciences Research, 4(10), 295–300.
• Özkan, R. (2010). Türk eğitim sisteminde himayeci değerler: İlköğretim ders kitapları örneği. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi,7(1), 1124-1141.
• Öztürk, C. (2009). Sosyal bilgiler: Toplumsal yaşama disiplinlerarası bir bakış. C. Öztürk (Ed.), Hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öğretimi içinde (s. 1-31). Pegem Akademi.
• Patton, M. Q. (2014). Nitel araştırma ve değerlendirme yöntemleri. M. Bütün ve S. B. Demir (Çev. Ed.), Pegem Akademi.
• Punch, K. F. (2014). Sosyal araştırmalara giriş: Nicel ve nitel yaklaşımlar. D. Bayrak, H. B. Arslan ve Z. Akyüz (Çev.), Siyasal Kitapevi.
• Setyono, B. ve Widodo, H. P. (2019). The representation of multicultural values in the Indonesian Ministry of Education and Culture-Endorsed EFL textbook: A critical discourse analysis. Intercultural Education, 30(4), 383-397. https://doi.org/10.1080/14675986.2019.1548102
• Sevinç, M. (2006). Evrensel ve yerel değerlerin eğitime yansımaları. Y. Mehmedoğlu ve A. U. Mehmedoğlu (Ed.), Küreselleşme ahlâk ve değerler içinde (s. 205-239). Litera Yayıncılık.
• Som, İ. ve Karataş, H. (2015). Türkiye’de vatandaşlık eğitimi üzerine bir inceleme. Uşak Üniversitesi Eğitim Araştırmaları Dergisi, 1(1), 33-50. https://doi.org/10.29065/usakead.232402
• Sönmez, V. ve Alacapınar, F. G. (2014). Örneklendirilmiş bilimsel araştırma yöntemleri. Anı Yayıncılık.
• Şahin, T. ve Ersoy, F. (2012). Sosyal bilgiler ders kitaplarının değerler eğitimi yaklaşımları açısından incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Dergisi, 12(2), 1535-1558.
• Şeker, K. (2011). Tek Parti Dönemi ekonomik politikaları ve özel teşebbüs yatırımlarına bir örnek: Nuri Demirağ tayyare atölyesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2011(23), 129-143.
• Şen, A. (2018). Değişim ve devamlılık: Türkiye’de vatandaşlık ve sosyal bilgiler ders kitaplarında asker-sivil ilişkileri ve darbeler (1950-2012). Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(3), 1099-1119. https://doi.org/10.17860/mersinefd.434454
• Şimşek, N. (2011). İlköğretim sosyal bilgiler dersinde öğrencilerin demokratik kazanımlarının çeşitli değişkenler açısından incelenmesi. Milli Eğitim Dergisi, 41(190), 188-202.
• Takım, A. (2012). Demokrat Parti Döneminde uygulanan ekonomi politikaları ve sonuçları. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67(02), 157-187. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000002251
• Tan, B. P., Naidu, N. B. M., ve Jamil, Z. (2018). Moral values and good citizens in a multi-ethnic society: A content analysis of moral education textbooks in Malaysia. The Journal of Social Studies Research, 42(2), 119-134. http://dx.doi.org/10.1016/j.jssr.2017.05.004
• Tatar, B. (2014). Din, ilim ve sanatta hermenötik. İSAM Yayınları.
• Uğurlu, C. T. (2011). Avrupa Birliği ülkelerinde ve Türkiye’de vatandaşlık eğitimi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 10(37), 153-169.
• Üstel, F. (2021). Makbul vatandaşın peşinde: II. Meşrutiyetten bugüne vatandaşlık eğitimi. İletişim Yayınları.
• Xiong, T. (2012). Essence or practice? Conflicting cultural values in Chinese EFL textbooks: A discourse approach. Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education, 33(4), 499-516.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayınları.
• Zabun, B. ve Berber, Ş. (2019). İdeolojik sosyoloji öğretimi: Halk fırkası programı doğrultusunda yazılan ilk ders kitabı (Necmeddin Sadak). International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal, 5, (21), 1672-1080. http://dx.doi.org/10.31576/smryj.324