HAMZA-NÂME ADLI ESERİN 72. CİLDİ’NDE TÜRK DİL TARİHÎNİN GELİŞİM SEYRÎ

Year 2021, , 387 - 404, 16.04.2021

Ahmet Adıgüzel

https://doi.org/10.31463/aicusbed.781752

Cited By: 1

Abstract

XIV. yüzyılda yarı tercüme yarı telif olarak yazılmış olan Hamza-nâme’nin 72. Cildi, on dokuzuncu yüzyılda istinsah edilmiştir. Altı yüz yıl boyunca süregelen bu eser, Türk dilinin gelişim seyrînin izlenmesi açısından çok büyük bir önem arz etmektedir. Türk dili açısından, diğer eserlerden farklı olarak üç önemli hususiyete sahiptir: cenk alanında yazılmış olması ve müellifinin telifinden altı yüz yıl sonra istinsah edilmesidir. XIV. Yüzyıl Eski Anadolu Türkçesinin henüz standart bir imlaya sahip olamayışı ve ancak İstanbul’un fethinden sonra ölçünlü bir dil olması, o devirde yazılan pek çok eserin Eski Türkçenin özellikleriyle yazılması ve o dönemden özellikler taşımasına sebep olmuştur. Buna ilaveten Hamza-nâme’nin 72. Cildinin Türkiye Türkçesi dil özelliklerinin tamamen standartlaşması esere dil tarihi açısından çok önemli bir hususiyet kazandırmaktadır. Tarih sahasında yazıldığı için, edebiyat ve sanat kaygısı gütmeyen eserin dili sadedir. Tarihî Türk bilim diline tanıklık eden yazma nesir eserlere, genelde ilmi eserlere, özelde ise özellikle sağlık ve tarih alanındaki eserlerin yazımında, istifadenin daha kolay olması için sade ve yalın Türkçeye önem verilmiştir. İlk dönem Eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış eserler, tarihî Türk bilim dilinin gelişim seyrinin ve evrelerinin izlenebilmesi bakımından, gerekli, önemli ve zengin söz varlığı ve dil özellikleri barındırmaktadır. Hamzavî’nin anlaşılır bir dil ve sade, akıcı bir üslup ile yazdığı eser, bilim tarihi ve bilim dili açısından önemli bir kaynaktır. Hamzavî’nin ilmi eserini sade bir dil ile yazmaya gayret etmesi, özellikle halk deyişlerine, deyimlere, konuşma diline ve nakillere yer vermesi eseri dil özellikleri bakımından önemli kılmaktadır. Eserde, tüm fiil çekimleri olumlu ve olumsuz tabanlarda yapılmıştır. Fiil çatıları ve fiilimsiler çok yoğun bir biçimde kullanılmıştır. Bu kadar zengin bir söz varlığına sahip bir eser, Türk dilinin tarihî seyri için dikkate değerdir.
XIV. yüzyılda yazılmış olan Hamza-nâme’nin 72. Cildinde standart bir imlâ kullanılmamıştır. Dönemin önemli eserlerinde görüldüğü gibi, Hamza-nâme’de de Arap ve Fars dillerinin etkileri oldukça görülmektedir. Arap-Fars imlâ geleneği esere hâkim olsa da, metinde yer yer Türkçe kökenli aynı kelimenin farklı biçimlerde yazıldığı görülmektedir. Bu durum, XIV. yüzyılda ölçünlü Türk dili normlarının henüz tam olgunlaşmamasından kaynaklanmaktadır. Hem Eski Uygur imlâ hem Arap-Fars imlâ geleneğine göre yazılmış bazı kelimelerin ikili yazım şekillerine de tesadüf edilmektedir.

Keywords

Eski Türkçe unsurlar,, Köktürkçe,, Uygurca,, Oğuzca,, Eski Anadolu Türkçesi,, Türkiye Türkçesi,, Hamza-nâme’nin 72. Cildi

References

• Adıgüzel, A. (2018). “Ali Bin İshak’ın bâhnâmesinde fiil çekimleri ve yapıları” XI. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresi Sanat Etkinlikleri 09-11 Mayıs 2018 Konya.
• Adamoviç, M. (1994). Kelile ü Dimne Türkische Handschrift T 189 der forschungs bibliothek Gotha. Hildesheim-Zürich-New York: Georg Olms Verlag.
• Ağca, F. (2007). “Eski Türkçede {-A/-I/-(y)U} ünlü zarf-fiil eklerinin farklı bir işlevi üzerine”. Türkbilig Dergisi, 13, 3-17.
• Akalın, Ş. H. (1987). Ebü’l-Hayr-ı Rûmî Saltuk-nâme I, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhun Yazıtlarının söz dizimi. Yayımlanmamış doktora tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Argunşah, M. (2011). “Türkçede zarf-fiil eklerinin durum ekleriyle kalıplaşması”. Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6, 55-68.
• Bakır, A. (2008). Yazıcızāde ʿAlī’nin Selçuḳ-nāme isimli eserinin edisyon kritiği giriş- metin – dizin. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Bayraktar, N. (2004). Türkçede fiilimsiler. Ankara: TDK Yayınları.
• Bilgegil, K. (1984). Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Budak, A. (1995). “Türkmence’de -galı>-alı zarf fiili”. Türk Dünyası Araştırmaları, 97, 219-232.
• Cemiloğlu, İ. (1994). 14. yüzyıla ait bir Kısas-ı Enbiyâ nüshası üzerine sentaks incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Daşdemir, M. (2000). Dedem Korkut Kitabı’nın söz dizimi. Yayımlanmamış doktora tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Deniz Yılmaz, Ö. (2009). Türkiye Türkçesinde eylemsi. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçe’de isim-fiiller. İstanbul: İstanbul Ün. Ede. Fak. Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig grameri -fiil-. Ankara: Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar Of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, M. (1998). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Erkan, M. (1986). Sīretü’n-Nebī (Tercümetü’ż-Żarīr) inceleme-metin I. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ersoy, E. ve Ay, Ü. (2017). Hoca Dehhânî Divanı, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları.
• Gabaın, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Gülsevin, G. (2001). “Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2, 125-144.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Güner, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde fiil. Yayımlanmamış doktora tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hacıeminoğlu, N. (2003). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Hünerli, B. (2012). Oğuz Grubu Türk Lehçelerinde zarf-fiiller. Yayımlanmamış doktora tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kara, F. (2001). Namık Kemal’in Mektuplarında söz dizimi. Yayımlanmamış doktora tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Koraş, H. (2013). “Türk Lehçelerinde hâl ekleri ve isim çekim ekleri ile teşkil edilen zarf-fiil şekilleri ve Türkiye Türkçesinde karşılıkları”. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-25 Ekim 2008 III. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Özkan, M. (2000). Türk Dilinin gelişme alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Salan, E. (2017). “{-IcAk} zarf-fiil eki ve varyantları üzerine”. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21, 45-73.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk Dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine Denemeler (Fiil). (Çev. Y. Karasoy, N. Hacızade ve M. Gülmez) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.(Eserin orijinali 1981’de yayımlandı).
• Tabaklar, Ö. (2011). “Göktürk harfli yazıtlarda –gAlI eki üzerine”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 45, 269-274.
• Tekin, A. (1998). Şirvanlı Mahmûd Tarih-i İbn-i Kesîr tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde edatlar, bağlaçlar, ünlemler ve zarf-fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi xv. yüzyıl gramer-metin-sözlük. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tulum, M. (2001). Tazarru’nâme. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. Uçar, E. (2012). “Eski Türkçe -gInçA zarf fiil ekinin kökeni üzerine”. Gazi Türkiyat Türklük Bilimi Araş. Dergisi, 11, 47-52.
• Üstünova, K. (2016). Eylem işletimi. Bursa: Sentez Yayıncılık.
• Yelten, M. (1998). Şirvanlı Mahmud Târih-i İbn-i Kesîr tercümesi (giriş-inceleme-metin-sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.