Muhammed Rızâ Âgehî’s Riyâzü’d-Devle One of the Important Works of Eastern Turkish

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 152 - 180, 30.04.2024

Duygu Koca

https://doi.org/10.34083/akaded.1440295

Öz

According to Eckmann's classification, the last period of Chagatai literature is between 1800-1920 and it is very difficult to find works written in this period. The Khiva, Bukhara and Hokand khanates that emerged after the collapse of the Shiban khanate shaped the political geography of the period. Due to the political turmoil caused by the abolition of these khanates, it became difficult to access these works.
Khiva (1804-1920) is different in its civilized life, literary environment and many other aspects. In the 19th century, Chagatai literature became increasingly insignificant in the Bukhara khanate, which was under the strong influence of Persian culture, but we witness the opposite in the Khiva (Khwarezm) khanate. There were certainly other good names in this period; however, according to some Uzbek scholars, Āgehī, who is considered to be the most powerful name in Chagatai literature after Nevâyî, who completed Firdevsü’l-İkbâlafter Mūnis died, and who is the author of Riyâzü’d-Devle, is a very important name not only in Khiva literature but also in the late Chagatai literature. Âgehî is a great artist who wrote the most history books among Turkistan poets and translated them into Turkish.
In this study, we will try to provide information about Âgehî and his work Riyâzü’d-Devle in the context of Khiva period history, cultural environment and historiography.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkish, Khiva, Âgehî, Riyâzü’d-Devle

Etik Beyan

No ethical declaration required

Destekleyen Kurum

No

Doğu Türkçesinin Önemli Verimlerinden Muhammed Rızâ Âgehî’nin Riyâzü’d-Devle Adlı Eseri

Öz

Çağatay edebiyatının son dönemi Eckmann’ın tasnifine göre 1800-1920 yılları arasındadır ve bu dönemde yazılan eserlere ulaşmak oldukça güçtür. Son dönem eserlerinin yazıldığı tarihlerde Şiban Hanlığı’nın yıkılmasından sonra ortaya çıkan Hive, Buhara ve Hokand hanlıkları devrin siyasî coğrafyasını şekillendirmiştir. Bu hanlıkların ortadan kaldırılması ile oluşan siyasî kargaşalar sebebiyle bu eserlere ulaşmak zorlaşmıştır.
Hive (1804-1920), medeni hayatı, edebî muhiti ve birçok yönü ile farklıdır. 19. Asırda Fars kültürünün şiddetli etkisi altında kalan Buhara Hanlığı’nda Çağatay edebiyatının gittikçe önemsizleşmesine karşın Hive (Harezm) Hanlığı’nda bunun tam tersine şahit oluruz. Bu dönemde başka iyi isimlerin olduğu da muhakkaktır; ancak kimi Özbek araştırmacılara göre Çağatay edebiyatının Nevâyî’den (1441-1501) sonra en güçlü ismi olarak anılan, Mûnis (1778-1829) ölünce Firdevsü’l-İkbâl’i tamamlayan, Riyâzüd-Devle’nin de yazarı olan Âgehî (1809-1874) yalnız Hive edebiyatının değil, son dönem Çağatay edebiyatının da çok önemli bir ismidir. Âgehî, Türkistanlı şairler içinde en çok tarih kitabı yazan ve Türkçeye çeviren büyük bir sanatkârdır.
Bu çalışmada, Hive dönemi tarihi, kültürel çevresi ve tarih yazıcılığı bağlamında Âgehî ve eseri Riyâzü’d-Devle hakkında bilgiler verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Hive, Âgehî, Riyâzü’d-Devle, Tarih

Etik Beyan

Etik beyana gerek yoktur

Destekleyen Kurum

Yok

Kaynakça

• Ata, A. (2014). Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi Yayınevi.
• Banguoğlu, T. (2004). Türkçenin grameri. TDK Yay.
• Barthold, V.V. (2004). Orta Asya Türk tarihi dersleri (Haz. Hüseyin Dağ). Çağlar Yay.
• Bregel, Y. (1996). Notes On The Study of Central Asia, Papers on Inner Asia, Bloomington. Indiana University, No. 28 (Subseries: Central Asia).
• ---, (1999). Firdaws al-iqbÀl: History of Khorezm (Translation from Chaghatay). Leiden: E. J. Brill.
• Buğra, M.E. (1956). “Türkistan tarihinde son yüzyıllar”. Türkistan Sesi, 5, 1-4.
• Çandarlıoğlu, G. (2003). Tarih metodu. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Dolimov, S. &Karimov, G. (1978). Ogahiy asarlar.V. [Elektronik Sürüm],Gafur Gulam Namıdagı Edebiyat ve Sanat Neşriyatı.
• Eckmann, J. (1963). “Çağatay edebiyatının son devri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. TDK Yay. (234), 121-126. ---, (2003). Çağatayca el kitabı. (Çev. Günay Karaağaç). İÜEF Yay.
• Eraslan, K. (1970). “Doğu Türkçesinde ek uyumsuzluğuna dair”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 18, 113-124.
• Ercilasun, A. (2007).Türk dili tarihi. Akçağ Yay.
• Gerçek, Ş. (2012). “Orta Asya Türk tarih yazıcılığına genel bir bakış”,Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, (14), 189-197.
• Kahya, H. (2104). “19. yüzyıl Türkistan şair ve tarihçilerinden Mûnis Harezmî (1778-1829) ve eseri: Firdevsü’l-ikbâl”, Folklor/Edebiyat, 20 (77), 221-236.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin dil bilgisi. Akçağ Yay.
• Koca, D. (2020). Muhammed Rızâ Âgehî’nin Riyâzü’d-Devle’si (1b-61b) giriş-metin-inceleme-dizin [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Uşak Üniversitesi.
• Kocaoğlu, T. (2003). Tarihî Türk lehçeleri metinlerinin transkripsiyonlanmasında kapalı Ψ/i meselesi. Türk Kültürü, 483-484, 266-281.
• Köprülü, M. F. (1997). Çağatay edebiyatı. İslam Ansiklopedisi, C. 3, Millî Eğitim Bakanlığı Yay. s. 270-323.
• Merhan, A. (2007). Yazılı Özbek edebiyatı. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 31 (2), 125-138.
• Munirov, Q. (2002). Xorazmda tarihnavislik. [Elektronik Sürüm]. Gafur Gulam Namıdagı Edebiyat ve Sanat Neşriyatı.
• O’rozboev, A. (2020). Ogahiyning Riyoz ud-davla (“davlat bog’lari”) asarida ijtimoiy-siyosiy leksika. https://en.calameo.com adresinden elde edildi.
• Ölmez, Z. (2007). “Çağatay edebiyatı ve Çağatay edebiyatı üzerine araştırmalar”, Türkiyat Araştırmaları Literatr Dergisi, 5 (9), 73-219.
• ------- (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Simurg Yay.
• Saray, M. (1998). “Hive Hanlığı”, İslam Ansiklopedisi, TDVİA, (C. 18), s. 167-170.
• Tamir, N. (2014). “Son dönem Çağatay Türkçesindeki tercüme faaliyetleri ve Târîh-i Reşîdî Tercümesi”, 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri Fırat Üniversitesi, 645-656.
• Taşağıl, A. (2019). Gök-Türkler. TTK Yay.
• Tekin, F. (2008). “19. yüzyıl Harezm tarih yazıcılığı (Munis, Agehî, Beyanî)”, Akademik Bakış, 2 (3), 199-210. ---, (2000). Muhammed Rıza Agehi, Türklük Bilimi Araştırmaları. 9, 267-287.
• TDK 2024. Güncel Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu, https://sozluk.gov.tr/ (ErişimTarihi:17.01.2024). Türkiye dışındaki Türk edebiyatları antolojisi. Kültür Bakanlığı Yay., 2000, 15, 191-194.
• Yılmaz, S. (2015). “Hive Hanlığı’nda Tarih yazıcılığı ve başlıca temsilcileri” 3. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi, 471-482.
• Yolalıcı, M.E. (2008). “Türk Tarihinin kaynaklarına genel bakış”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal Of International Social Research), 1(3), Spring, 471-484.