Holistic Fiqh Vision in Abū Hanīfa and al-Ghazālī

Yıl 2020, Sayı: 9, 9 - 35, 24.12.2020

Bünyamin Korucu

https://doi.org/10.46231/akademiar.816047

Öz

The paradigm of Islam, built on the principle of the existence and unity of Allah, offers the necessary perspectives to see the relationship of existence with the absolute One and to reconcile the existence to the absolute One. As a natural result of this principle, the ideal of unity in knowledge also focuses knowledge on a single goal in the final sense. This purpose is firstly "ma’rifetunnafs" in the sense of self knowledge and "ma’rifatullah" knowledge to be obtained through this knowledge. "Fiqh", which has been used to express the holistic knowledge of religion since the century of prophethood, corresponds to "knowing" in the holistic sense as the conceptual expression of this vision. The problem of loss of integrity in knowledge, which emerged with the separation of Islamic knowledge fields in the following centuries, has occupied Islamic thinkers since the first century. Among the proposals for the solution of the aforementioned problem, Abu Hanifa's holistic view of fiqh and the new initiatives provided by Ghazali, who shared the same vision with him, deeply affected Muslim thought. In this study, the problem of integrity in knowledge has been evaluated in particular to the problem of making fiqh its essential-holistic meaning. The subject is addressed through Abu Hanifa's holistic view of fiqh and Ghazali, who transformed it into a Muslim discourse.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Nafs, Ma'rifah, Ma'rifatunnafs, Ma'rifatullah, Holistic Fiqh Vision

Ebû Hanîfe ve Gazzâlî'de Küllî Fıkıh Vizyonu

Öz

Allah’ın varlığı ve birliği (tevhîd) ilkesi üzerine inşâ edilen İslam hakikat anlayışı varlığın mutlak Bir ile olan ilişkisini görmek ve cümle varlığı mutlak Bir’e ircâ edebilmek için gerekli bakış ve tasavvurlar sunar. Bu ilkenin doğal neticesi olarak bilgide birlik ideali de bilgiyi nihâî anlamda tek bir gâyeye odaklar. Bu gâye önce kendilik bilgisi anlamında “ma’rifetü’n-nefs” ve bu bilgi aracılığı ile elde edilecek olan “ma’rifetullah” bilgisidir. Nübüvvet asrındaki aslî-küllî kullanımı itibariyle bütüncül din bilgisini temsil eden “fıkıh” bu tasavvurun kavramsal ifadesi olarak anlaşılmıştır. Sonraki asırlarda insan için bilmeye konu olan mesâilin ayrıştırılarak farklı ilim dallarının hususi araştırma alanlarına dönüşmesinden sonra zuhûr eden bilgide bütünlüğün kaybı problemi hicri birinci asırdan itibaren islâm mütefekkirlerini meşgul etmiştir. Mezkûr problemin çözümüne yönelik teklifler arasında Ebû Hanîfe’nin küllî fıkıh tasavvuru ve onunla aynı vizyonu paylaşan Gazzâlî’nin getirdiği açılımlar Müslüman tefekkürü derinden etkilemiştir. Bu çalışmada bilgide bütünlük sorunu fıkhın aslî-küllî anlamına ircâ problemi özelinde Ebû Hanîfe ve onun küllî fıkıh tasavvurunu sistemli ve tutarlı bir söyleme kavuşturan fakîh olarak takdim edilen Gazzâlî üzerinden ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Nefs, Ma'rifet, Ma'rifetünnefs, Ma'rifetullah, Küllî Fıkıh Vizyonu

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü'l-Fida İsmail b. Muhammed, Keşfü'l-hafâ ve müzîlü'l-ilbâs ammâ iştehere mine'l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs, Mektebetü’l-Kudsî, Beyrut, 1351.
• Âmülî, Haydar, Câmiʿu’l-esrâr, y.y., Tahran, 1969.
• Başer, Hacı Bayram, Sünni Tasavvufun Teşekkül Sürecinde Şeriat-Hakikat İlişkisi Sorunu (Hicrî III. ve IV. Yüzyıllar) (Doktora Tezi), İstanbul Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2015.
• Beyâzîzâde, Ahmed b. Hasan b. Sinânü’d-dîn, el -Usûlü’l-münîfe li’l-İmâm Ebu Hanîfe, thk. ve terc. İlyas Çelebi, Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000.
• Bursevî, İsmail Hakkı, Kenz-i Mahfî, Hacı Mustafa Efendi Matbaası, İstanbul, 1290.
• Bursevî, Rûhu’l-Mesnevî, y.y., İstanbul, 1287.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed, Mu’cemu’t-Ta’rîfât, thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî, Dâru’l-Fazîle, Kahire, ts.
• Çapak, İbrahim, Gazzâli'nin Mantık Anlayışı. Elis Yayınları, Ankara, 2005.
• Çelikel, Bülent. “Gazâlî’nin dönemindeki ulemaya yönelttiği eleştiriler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 13/2 (2013), 117-138.
• Demirli, Ekrem, Sadreddîn Konevî’de Ma’rifet ve Vücûd, (Doktora Tezi), Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enst., İstanbul, 2003.
• Demirli, “Türk Düşüncesinin Kurucu Düşünürlerinden Birisi Olarak Sadreddin-i Konevî”, I. Uluslararası Sadreddîn Konevî Sempozyumu Bildirileri, Meram Belediyesi Konevî Araştırma Merkezi Yayınları, Konya, 2010, s. 77-80.
• Demirli, “Zâhirî” İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvufun Meşruiyet Arayışı”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 15, Yıl: 2007, s. 219-244.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Amel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi TDV Yayınları, İstanbul, 1991, III, 16-20.
• Ebû Hanîfe, el-Fıkhu’l-Ebsat, çev. Mustafa Öz, (“İmam-ı Azam’ın Beş Eseri” içinde, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1981.
• Erzurumlu İbrâhim Hakkı, Ma’rifetnâme, nşr. Yusuf Ziya Kırımî, Ahmed Kamil Matbaası, İstanbul,1330.
• Fahreddîn er-Râzî, el-Muhassal=Muhassalu efkâri'l-mütekaddimîn ve'l-müteehhırîn mine'l-ulemâ. y.y., Kâhire, 1991.
• Fahrî, Mâcit, İslâm Ahlak Teorileri. çev. M. İskenderoğlu vd., Litera Yay., İstanbul, 2004.
• Fazlıoğlu, İhsan, Kendini bulmak, Papersense Yay., İstanbul, 2015.
• Frankl, Victor, Duyulmayan Anlam Çığlığı, çev. Selçuk Budak, Öteki Yay., 2. Bsm, Ankara, 1994.
• Gazzâlî, el-Maksadü’l- esnâ fî şerh-i esmâillâhi’l- hüsnâ, Dârussabâh, Dımeşk, 1999.
• Gazzâlî, “el-Munkız min’ed-dalâl”. Mecmûatu’r-Resâil el-İmâm el-Gazzâlî. y.y., Beyrut, 1996.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi'd-din, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1982.
• Gazzâlî., “Mi’râcu’s-sâlikîn”, Mecmûatu’r-Resâil el-İmâm el-Gazzâlî, y.y., Beyrut, 1996.
• Gazzâlî, “Mişkâtül’-envâr”. Mecmûatu’r-Resâil el-İmâm el-Gazzâlî. y.y., Beyrut, 1996.
• Gencer, Bedri, “Gazâlî’nin Vizyonu ve İhyâ’nın Misyonu”, Dînî ve Felsefî Metinler – Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama Sempozyumu Bildiri Kitabı,.y.y., İstanbul, 2002.
• Gencer, B. “Osmanlı İslâm Yorumu”. Doğu Batı Düşünce Dergisi, Sayı. 54., (2010), 61-95.
• Gökbulut, Süleyman, “İlim tasniflerinde Tasavvufun yeri”, Tasavvuf, 8/19 (2007 Temmuz-Aralık), 245-264.
• Gümüşhânevî, Ahmed Ziyâeddin, Câmiü'l-usûl fi’l-evliyâ ve envâihim ve evsâfihim, y.y., İstanbul, 1276.
• Hücvîrî, Ali b. Osman b. Ali, Keşfü’l-mahcûb: Hakikat bilgisi, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1982.
• İbnü’l- Arabî, Ebû Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali, Tedbîrât-ı İlâhiyye, trc. ve şerh: Ahmet Avni Konuk, haz. Mustafa Tahralı, y.y., İstanbul, 1992.
• İbnü’l- Arabî, Fusûsu’l-hikem, thk. Ebu’l-Alâ Afîfî, yy., Beyrut, 1980
• İbnü’l -Arabî, Şeceretü’l-kevn, thk. Riyâd el-Abdullah, y.y., Beyrut, 1985,
• İbrahim b. İsmail. Şerhu Ta’lîmi’l-müte’allim. Dâru’l-basâir, Kahire, 2015.
• İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelâm, Evkâfı İslamiyye Matbaası, İstanbul, 1341.
• Karaman, Hayreddin, “Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul, 1996, XIII, 1-14.
• Kâşânî, Kemâleddin Abdürrezzâk b. Ebü’l-Ganâim Muhammed, Istılâhâtü’s-sûfiyye, thk. Muhammed Kemal İbrâhim Ca’fer, el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Âmme li'l-Kitâb, Kahire, 1981.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrahim el-Buhârî, et-Taarruf: Doğuş Devrinde Tasavvuf, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yay., İstanbul, 1979.
• Konuk, Ahmed Avni, Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. haz. Mustafa Tahralı vd., Marmara Ünv. İlahiyat Fak. Vakfı Yay., 2. Basım., İstanbul, 1994.
• Kuşeyrî, Abdulkerim, er-Risâle: Kuşeyrî risalesi, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, 2. Basım, İstanbul, 1981.
• Mardînî, Yusuf Sıdkî, Mesîru umûmi’l-muvahhidîn şerhu terceme-i İhyâ-u Ulûmi’d-dîn: İhyâ Tercüme ve Şerhi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul, 2015.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi, Mir'atü'l-usul şerh-i Mirkati'l-vüsul. Şirket-i Sahafiyye-i Osmâniyye, İstanbul, 1321.
• Molla Sadrâ, Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî eş-Şîrâzî, “Şerhu hadisi küntü kenzen mahfiyyen”, Mecmuatu resaili felsefiyye li-Sadreddin Muhammed eş-Şirazi, Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, 2001.
• Pala, İskender, “Kün”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara, 2002., XXVI, 552-553.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mes'ud b. Mahmûd Buhari Mahbûbî, Metnu Tenkîhu’l-usûl fî ilmi’l-usûl, İlmi kont. ve tash. İbrahim el-Muhtâr, el-Matbaatu’l-Mahmûdiyye, Kahire, 1356.
• Sadruşşerîa. et-Tavzîh fî halli gavâmizı’t-Tenkih (“Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavdîh li Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-fıkh” içinde), Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, t.s.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî, el-Lüma', thk. Tâhâ Abdülbâkī Sürûr. Dârü'l-Kütübi'l-Hadise, Mısır, 1960.
• Sezer, Ali Osman. “Düşüncenin Serbestliği ve Düşünenin Özgürlüğü Bağlamında Akademinin Sorumluluğu”. Gelenekten Geleceğe Muhafazakar Düşünce Dergisi, Sayı: 9/35., (2013 Ocak-Şubat-Mart). s. 267- 275.
• Smith, Margaret. Gazâlî’nin Öncüsü el-Muhasibi. çev. Mesut Okumuş. Tasavvuf Dergisi. Sayı: 3/9, (2002), s. 417-426.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî, İrşâdü'l-fuhûl ilâ tahkîkı'l-hak min ilmi'l-usûl, Dârü'l-Ma'rife, Beyrut, ts.
• Taftazânî, Sa'deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah, Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahman Umeyre, Âlemü'l-Kütüb, Beyrut, 1989.
• Taftazânî. Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavdîh li Metni’t-Tenkîh fî Usûli’l-fıkh. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, t.s.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafâ. Mifâhu’s-sa’âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû’âti’l- ’ulûm, Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, Beyrut, 1985.
• Tatlı, Bekir, Cibrîl Hadisi ve İslâm Düşüncesine Yansımaları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2015.
• Tehânevî, Muhammed b. A'la b. Ali el-Faruki, Mevsûatu Keşşâfu ıstılahâti'l-fünûn, Mektebetu Lübnân, Beyrut, 1996.
• Tirmizî, Hakîm, Kalbin Anlamı: Beyânü’l-fark, trc. Ekrem Demirli, Hayy Kitap, İstanbul, 2013.
• Uludağ, Süleyman, “Ma’rifet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV Yayınları, Ankara, 1989., c. 28., s. 54-56.
• Vural, Mehmet, Gazzâli Felsefesinde Bilgi ve Yöntem, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004.
• Zerkeşî, Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh, Vizâratü'l-Evkaf ve'ş-Şuuni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1992.
• Zerkeşî, el-Mensûr fi’l-Kavâid, Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut, 2000.
• Zernûcî, Burhâneddîn, Ta’lîmü’l-müteallim tarîku’t-teallüm, thk. Mervân el-Kıbbânî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut, 1981.