NASTURİ VE ŞEYH SAİD AYAKLANMALARINDA YABANCI DEVLETLERİN DOĞRUDAN VE DOLAYLI ETKİLERİ

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 20, 567 - 584, 30.12.2022

Mehmet Bedri Aluçlu

Öz

Bu makalede, erken cumhuriyet döneminde gerçekleşen Nasturi ve Şeyh Said Ayaklanmalarına yabancı devletlerin doğrudan ve dolaylı etkileri incelenmiştir. Nasturi ve Şeyh Said Ayaklanmaları, yeni kurulan Türk Devleti’nin Cumhuriyet rejimini oturtmaya çalıştığı bir dönemde ortaya çıkmışlardır. Bu isyanlardan Nasturi Ayaklanması, bilhassa İngiltere’nin doğrudan desteklediği bir başkaldırıdır. Ayrılıkçı görüşler taşıyan Nasturiler, Musul Sorununun bir anlaşmazlığa dönüştüğü sırada İngiltere’nin kışkırtmasıyla Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne karşı ayaklanmışlardır. İsyan kısa sürede bastırılmıştır. Nasturi Ayaklanmasının bastırılmasından sadece dört ay sonra Şeyh Said İsyanı çıkmıştır. İngilizler bu isyanı arka planda yönlendirirken onun müttefikleri Fransızlar, İtalyanlar ve SSCB bazen doğrudan bazen de dolaylı olarak ya isyanı desteklemişler ya da ayaklanmayı bastırmaya çalışan Türk Devletini engellemeye çalışmışlardır. Ancak Mustafa Kemal Paşa idaresindeki hükümet, bu isyanı da kısa sürede bastırabilmiştir. Sonuçta ise Nasturi ve Şeyh Said Ayaklanmalarının Türk Devleti’ne maliyeti ağır olmuş; Türkiye İngiltere ile Ankara Antlaşmasını imzalayarak Musul üzerindeki bütün haklarından feragat etmek zorunda kalmıştır. Çalışmanın amacı; İngiltere başta olmak üzere Avrupalı devletlerin Cumhuriyet’in ilk yıllarında meydana gelen bu ayaklanmaların çıkartılması ve yayılmasındaki rollerini belgeler ışığında inceleyip yorumlayarak bugün bölgede tekrarlanan vekâlet savaşlarının anlaşılmasına katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Musul Sorunu,, Şeyh Said,, Nasturiler, İngiltere, Kürtler

DIRECT AND INDIRECT EFFECTS OF FOREIGN STATES IN THE ASSYRIAN AND SHEIKH SAID REBELLION

Öz

The subject of this article is the influence of foreign states on the Assyrian and Sheikh Said Rebellion that took place in the early republican period. Among these rebellions, the Assyrian Rebellion is an uprising directly supported by England. Assyrians, who had separatist views, rebelled against the Republic of Turkey with the provocation of England when the Mosul Question turned into a conflict. The rebellion was quickly suppressed. Only four months after the suppression of the Assyrian Rebellion, the Sheikh Said Rebellion broke out. While the British directed this rebellion in the background, its allies namely the French, Italians and USSR either directly or indirectly supported the revolt or tried to prevent the Turkish State from suppressing the rebellion. However, the government under Mustafa Kemal Pasha was also able to suppress this rebellion in a short time. The purpose of the study was to contribute to the understanding of the proxy wars that are repeated in the region today by examining and interpreting the roles of European governments, especially England, in the emergence and spread of these uprisings that took place in the first years of the Republic.

Kaynakça

• 1. Acar, Hasan, “Türk Siyasal Hayatında Şeyh Said İsyanı”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 8. S. 3 (2019), s. 2932-2934.
• 2. Akgül, S., Musul Sorunu ve Nasturi İsyanı, Berikan Yayınevi, Ankara, 2001.
• 3. Akşin, S., Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, İmaj Yayıncılık, Ankara, 2006
• 4. Anzerlioğlu, Yonca, Nasturiler, Tamga Yayınları, İstanbul, 2000.
• 5. Aptülahat Akşin, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s. 120-188.
• 6. Avcıoğlu, D., Türklerin Tarihi, C.I, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1978.
• 7. Ayabakan, Levent, “Kürt-Nasturi İlişkileri ve Ağa Petros’un “Özerk Asuri Devleti Projesi” (1919-1923)", Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (The Journal of Socialand Cultural Studies), C.I, S.I (2015), ss. 49-76.
• 8. Aydoğan, M, İç İsyanlar ve Şeyh Said İsyanı, Nokta Kitap, İstanbul, 2007.
• 9. Bağcı, H., Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, METU Press, Ankara, 2001.
• 10. Bilgiç, Mehmet Sadi, Türkiye’de Kürt Sorununun Bazı Alt Parametrelerine İlişkin Algıların Analizi, T.C. Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü Güvenlik Stratejileri ve Yönetimi Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2011.
• 11. Cemil Koçak, Türk-Alman İlişkileri, “1923-1939”, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s. 20.
• 12. Çağatay, Neşet. Türkiye’de Gerici Eylemler, “1923’ten Bu Yana”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1973, s. 45-51.
• 13. Çelebi, Mevlüt, “Atatürk Dönemi Dış Politikasında İtalya Faktörü (1923- 1938)” , Türkler, C. XXXI, S. 91 (2015), ss. 69-92
• 14. Dalyan, Murat Gökhan,19. Yüzyıl Doğu Süryanilerinde Sosyal ve Ticari Hayat, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2018, s.1.
• 15. Demirci, N., Sönmeyen A., Dinmeyen Hasret: Kerkük,Türkmeneli İnsan Hakları Derneği, İstanbul, 2006.
• 16. Demirtaş, B, Musul Kerkük Olayı ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Kuveyt Meselesi, Arba Yayınevi, İstanbul, 1991.
• 17. Edi, A. ve Polat, S., "Atatürk Dönemi Türk-İngiliz İlişkileri (Atatürk Turkish-English Relationsin The Term)", Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri, 2017.
• 18. Gökçegöz, Selim. Şeyh Said İsyanı ve PKK Terör Örgütü Eylemlerinin Uluslararası Ortam Açısından Değerlendirilmesi, T. C. Genelkurmay Başkanlığı Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Müdürlüğü Strateji ve Stratejik Araştırmalar Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2008, s. 4-12.
• 19. Hallı, R.t, Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar, “1924-1938”, Genel Kurmay Basımevi, Ankara, 1972.
• 20. İnan, S. ve Haytoğlu, E., (Ed.), Yakın Dönem Türk Politik Tarihi, Anı Yayıncılık, Ankara, 2011.
• 21. Jwaideh, W., Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, Çevirenler: İsmail Çekem ve Alper Duman, İletişim Yayınları, İstanbul, 1999.
• 22. Kahraman, A., Kürt İsyanları, “Tedib ve Tenkil”, Evrensel Basın Yayın, Ayhan Matbaacılık, İstanbul, 2004.
• 23. Kandemir, F., Siyasi Dargınlıklar, C. III, Ekicigil Matbaası, İstanbul, 1955.
• 24. Karakoç, E., Atatürk’ün Dış Türkler Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2002.
• 25. Kaymaz, İ. Ş., Şeyh Said Ayaklanmasında İngiliz Parmağı, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2014, s. 13.
• 26. Kemal, Cemal, "Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi." Atatürk Yolu Dergisi, C.10. S.40 (2007), ss. 643-691
• 27. Keleş, Zülal, “Musul Meselesi (Türk Basınına göre, 1923-1926)”, Türkler, C. XVI, Ankara, (2002), s. 621
• 28. Kısıklı, Emine, "Yeni Gelişmelerin Işığında Geçmişten Günümüze Musul Meselesi." Atatürk Yolu Dergisi, C.VI S.24 (1999), ss. 487-526.
• 29. Kürkçüoğlu, Ö., Türk-İngiliz İlişkileri, “1919-1926”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1978.
• 30. Mehmet Çelik, Ortadoğu Mozaiği Süryaniler- Nasturiler, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları , Elazığ, 1996, s.14.
• 31. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, “1918-1926”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987, s. 130.
• 32. Murat Gökhan Dalyan,19. Yüzyıl Doğu Süryanilerinde Sosyal ve Ticari Hayat, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2018, s.1.
• 33. Mümtaz Soysal, Dış Politika ve Parlamento, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1964, ss. 454-485.
• 34. Perinçek, Mehmet Sovyet Devlet Kaynaklarında Kürt isyanları, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2017.
• 35. Raşid Tacibayev, Kızıl Meydan’dan Taksime, Truva Yayınları, İstanbul, 2004, s.272-273.
• 36. Sarıkoyuncu Değerli, “Amerikan Basınında Doğu İsyanları 1925-1938”, s.99.
• 37. Tunçay, M., Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), Yurt Yayınları, Ankara, 1981.
• 38. Yalçın, S. ve Gönülal, İ., Atatürk İnkılâbı, “Kanunlar, Kararlar, Tamimler, Bildiriler, Belgeler”, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1984.
• 39. Yumurtacı, Ş., Lozan, “Masada Neler Oldu”, Pergole Yayınları, İstanbul, 2019.