Tehcir Sonrası Geri Dönüş: Ermenilerin ve Rumların Yeniden İskânı ve Osmanlı Hükümetlerinin Aldığı Tedbirler

Yıl 2015, Cilt: 10 Sayı: 2, 67 - 94, 02.12.2015

Recep Çelik

https://doi.org/10.17550/aid.84363

Öz

Dünya kamuoyunun da sürekli gündeminde olan Ermeni ve Rum tehciri meselesi, tehcirin yaşandığı günden beri Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti için siyaseten büyük bir sorun teşkil etmiştir. Askeri gerekçelerle yapılmış olan tehcir, alınan tedbirler çerçevesinde yürütülmüştü. Tehcir sonrasında, tehcir edilen Ermeni ve Rumların sağlıklı bir şekilde tekrar memleketlerine dönmeleri sağlanmıştır. Mütareke zamanında, askerin terhise uğradığı, memleketin yer yer işgal edildiği, gayrimüslimlerin ayaklanmaya başladığı, siyasi belirsizliğin had safhada olduğu bir dönemde Osmanlı hükümetleri dönüş yolunda takdire şayan tedbirler aldı. Ermeni ve Rumların mal ve mülkleri iade edilmiş, zarar ve ziyanları karşılanmıştır. Tüm imkânsızlıklar içinde Osmanlı Devleti Ermeni ve Rumlara karşı sorumluluklarını yerine getirmeye çalışmıştır. Bu makale arşiv belgeleri ve dönemin basınından hareketle Ermeni ve Rumların geri dönüş sürecinde devletin aldığı tedbirler ve yaşanan sorunlara dair bazı tespitler yapmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hükümetleri, Geri Dönüş Kanunu, Azınlık Politikaları, Ermeni ve Rum Malları, Yeniden İskân

Kaynakça

• Arşiv
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
• Toprak İskan Genel Müdürlüğü Katalogu (272.1): 11.12.41.3; 11.13.43.8; 11.12.41.14; 11.12.41.15; 11.13.42.3; 11.13.42.9; 11.13.42.12; 11.13.42.18; 11.13.43.18; 11.13.42.17; 11.13.42.20; 11.13.43.16; 11.13.43.17; 11.13.44.8; 11.13.44.10; 11.13.45.1; 11.13.45.3; 11.13.45.16; 11.14.49.5; 11.14.49.11; 11.14.50.4. Gazeteler
• Söz, sayı: 22, 28, 33, 42, 51, 58, 69, 132.
• Tasvir-i Efkâr, sayı: 2531, 2532, 2538, 2543, 2545, 2550, 2553, 2560, 2577, 2581, 2585, 2586, 2594, 2604, 2666, 2694, 2701, 2711.
• Vakit, sayı: 352, 353, 359, 360, 362, 363, 375, 392, 393, 402, 410, 421, 422, 423, 428, 431, 432, 437. Kitap ve Makale
• Akkuş, Turgay. “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Bursa’da Sevk ve İskân Uygulamaları ve Sonuçları”, OTAM, (2008): 1-52.
• Akşin, Sina. İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele I. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2004.
• Atnur, İbrahim Ethem. “Osmanlı Hükümetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin İskânı Meselesi.” Atatürk Yolu Dergisi IV, 14 (1994): 121-139.
• Atnur, İbrahim Ethem. Türkiye’de Ermeni Kadınları ve Çocukları Me- selesi (1915-1923). Ankara: Babil Yayıncılık, 2005.
• Bayur, Yusuf Hikmet. Türk İnkılabı Tarihi, III/III. Ankara: TTK Bası- mevi, 1991.
• Bilgin, Mustafa Sıtkı. “Türk ve İngiliz Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı Sırasında Ermenilere Karşı Takip Ettiği Siyaset (1914-1918).” Ermeni Araştırmaları, 10 (2003): 58-81.
• Birgen, Muhittin. İttihat ve Terakki’de On Sene, c. I. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Çetinkaya, Selma. “1915-1923 Yılları Arasında Türkiye’deki Ermeni Yetimleri” Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2009.
• Çelik, Hacer. “Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dönen Ermenilerin İskânı Sorunu.” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, VII (2008): 143-163.
• Çiçek, Kemal. Ermenilerin Zorunlu Göçü (1915-1917). Ankara: TTK Yayınları, 2005.
• Çiçek, Kemal. “Relocation of Ottoman Armenians in 1915: A Reasses- ment.” Review of Armenians Studies, 22 (2010): 115-134.
• Erickson, Edward J. Osmanlılar ve Ermeniler Bir İsyanın ve Karşı Harekâtın Tarihi. Çev. İbrahim Türkmen. İstanbul: Timaş Ya- yınları, 2015.
• Ermeniler: Sürgün ve Göç, Haz. Hikmet Özdemir vd. Ankara: TTK Yayınları, 2005
• Güler, Ali. “Ermenilerle İlgili 1916 ve 1918 Yıllarında Yapılan Hukuki Düzenlemeler”, OTAM, 6 (1995): 91-137.
• Halaçoğlu, Yusuf. Ermeni Tehciri. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2014.
• İpek, Nedim. İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler. Trabzon: Serander Yayınevi, 2006.
• Karacakaya, Recep. Ermeni Meselesi Kronoloji ve Kaynakça. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2005.
• Lewy, Guenter. 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu? Çarpıtılan-De- ğiştirilen Tarih. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Mevlanzade Rıfat. Türkiye İnkılabının İçyüzü. İstanbul: Pınar Yayın- ları, 2000.
• Özdemir, Hikmet. Cemal Paşa ve Ermeni Göçmenler 4. Ordu’nun İn- sani Yardımları. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2009.
• Saray, Mehmet. Ermenistan ve Türk Ermeni İlişkileri. Ankara: ATAM Yayınları, 2005.
• Sarınay, Yusuf. 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? Ermeni Sevk ve İskânının Perde Arkası. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2012.
• Selvi, Haluk. Birinci Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu. Sa- karya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2004.
• Şirin, Funda Selçuk. “Etkili Birer Propaganda Aracı Olarak Ermeni So- runu Karşısında Albayrak ve Hadisat Gazeteleri (1918-1919).” AÜ DTCF Dergisi 28, 45 (2009): 207-219.
• Yalçın, Hüseyin Cahit. Siyasal Anılar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Yapıcı, Hakkı. “Osmanlı Güvencesinde Tehcir Yasası.” Ermeni Araş- tırmaları, 32 (2009): 59-71.