Müneccimbaşı Ahmed Dede’nin Camiü’d-Düvel Eserinde Ermeni Tarihi: Osmanlı’daki Antik Döneme İlgi ve Kültürel Etkileşimler

Year 2025, Volume: 20 Issue: 2, 371 - 385, 27.10.2025

Muhammed Salih Sefiloğlu

https://doi.org/10.17550/akademikincelemeler.1684742

Abstract

Bu makale, Müneccimbaşı Ahmed Dede'nin evrensel bir tarih çalışması olan Camiü'd-Düvel'i incelemekte ve eserin Ermeni tarihini entegre etme biçimine odaklanmaktadır. Çağdaşlarının ağırlıklı olarak Yunan ve Roma tarihlerini dahil etmesinin aksine, Müneccimbaşı, Ermeni tarihini daha geniş bir Osmanlı imparatorluk anlatısının bir parçası olarak benzersiz bir şekilde dahil etmiştir. Ermeni kaynaklarıyla olan bu etkileşimi, çağdaşı Eremya Çelebi'nin Movses Khorenatsi'nin Ermenilerin Tarihi adlı eserinin çevirisini sağlamasıyla mümkün olmuştur. Bu çalışma, Müneccimbaşı'nın tarih yazımının hem 17. yüzyıl Osmanlı entelektüel yaşamındaki kültürel alışverişleri hem de Köprülü ailesinin imparatorluk meşruiyetine dair geniş vizyonunu yansıttığını savunmaktadır. Ermeni tarihini dahil ederek Müneccimbaşı, Osmanlı İmparatorluğu'nu, tebaasının tarihsel geleneklerinin meşru mirasçısı olarak konumlandırmış ve evrensel egemenlik iddialarını güçlendirmiştir.

Keywords

Ermeni Tarihi , Müneccimbaşı Ahmet Dede , Osmanlı Tarih Yazımı , Kültürel Çeviri , 17.Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu

Thanks

Henry Shapiro'ya, Venedik'teki St. Lazzaro Mkhitar Kütüphanesi'nde bulunan Eremya Çelebi'nin el yazması eserini benimle paylaştığı için en içten teşekkürlerimi sunarım. Boğos Levon Zekiyan ise, aynı kütüphanede yer alan Müneccimbaşı'nın Arapçadan Ermenice ve Osmanlıcaya yapılan çevirisine ulaşmamda bana yardım etti. Kendisine hem bu değerli katkısı hem de her zaman hissettiğim destekleri için yürekten minnettarlığımı ifade ediyorum.

The History of the Armenians in the Camiü’d-Düvel of Müneccimbaşı Ahmed Dede: The Interest in the Ancient World and Cultural Interactions in the Ottoman Empire

Abstract

This article examines Camiü'd-Düvel, a universal history by Müneccimbaşı Ahmed Dede, focusing on its integration of Armenian history. Unlike his contemporaries, who primarily incorporated Greek and Roman histories, Müneccimbaşı uniquely included Armenian history as part of a broader Ottoman imperial narrative. His engagement with Armenian sources was facilitated by his contemporary, Eremya Çelebi, who provided a translation of The History of the Armenians by Movses Khorenatsi. This study argues that Müneccimbaşı’s historiography reflects both the cultural exchanges of 17th-century Ottoman intellectual life and the Köprülü family's broader vision of imperial legitimacy. By incorporating Armenian history, Müneccimbaşı positioned the Ottoman Empire as the rightful heir to the historical traditions of its subjects, reinforcing its claims to universal sovereignty.

Keywords

Armenian History , Müneccimbaşı Ahmed Dede , Ottoman Historiography , Cultural Translation , 17th-Century Ottoman Empire

Thanks

I would like to express my sincere gratitude to Henry Shapiro for sharing with me Eremya Çelebi's manuscript, which is housed at the St. Lazzaro Mkhitar Library in Venice. Boğos Levon Zekiyan, meanwhile, assisted me in accessing the translation of Müneccimbaşı's work from Arabic into Armenian and Ottoman Turkish, which is also housed in the same library. I would like to express my heartfelt gratitude to him both for this valuable contribution and for the support I have always felt from him.

References

• Akdağ, M. (1963). Celâlî isyanları. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ağırakça, A. (2006). Müneccimbaşı, Ahmed Dede. TDV İslâm ansiklopedisi. Cilt: 32. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Arslan-Sözüdoğru, H. (2009). Müneccimbaşı als historiker: Arabische historiographie bei einem osmanischen universalgelehrten des 17. Jahrhunderts: Gami' ad-duwal. Klaus Schwarz.
• Aydüz, S. (2006). Osmanlı Devleti’nde müneccimbaşılık müessesesi. Belleten, 70, 167–264.
• Babinger, F. (1992). Osmanlı tarih yazarları ve eserleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Baer, M. D. (2008). Honored by the glory of Islam. Oxford University Press.
• Bekar, C. (2011). A new perception of Rome, Byzantium and Constantinople in Hezarfen Hüseyin’s Universal History [Unpublished master's thesis, Boğaziçi University].
• Brentjes, S. (2012). On two manuscripts by Abū Bakr b. Bahrām al-Dimashqī (d. 1102/1691) related to W. and J. Blaeu’s Atlas Maior. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, 40.
• Çalisir, M. F. (2016). A virtuous grand vizier: Politics and patronage in the Ottoman Empire during the grand vizierate of Fazıl Ahmed Pasha (1661–1676) [Doctoral dissertation, Georgetown University].
• Dankoff, R. (2004). An Ottoman mentality: The world of Evliya Çelebi (Vol. 31, pp. 70–71). Brill.
• Eremya Çelebi. (t.y.). Movses Khorenatsi'nin Ermeni Tarihi: Eremya Çelebi'nin Ermeni harfli Türkçe çevirisi (Manuskript No. V411). Venedik, İtalya: Mkhit‘aryan Manastırı Elyazmaları Kütüphanesi.
• Faroqhi, S. (2024). Osmanlı tarihi nasıl incelenir. Kronik Yayınları.
• Fotić, A. (2010). Athonite travelling monks and the Ottoman authorities (16th–18th centuries). In Perspectives on Ottoman studies: Papers from the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagreb (pp. 157–165).
• Gemi, A. F. (2013). Kâtip Çelebi'nin Irşadü'l-Hayara ile Ali Ufki Bey'in Turcarum Liturgia eserlerinin tahlili ve metni [Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Hagen, G. (2006). Ottoman understandings of the world in the seventeenth century. An Ottoman mentality: The world of Evliya Çelebi. Brill.
• Hagen, G., & Menchinger, E. L. (2014). Ottoman historical thought. P. Duara, V. Murthy, & A. Sartori (Eds.), A companion to global historical thought (pp. 92–106). Wiley-Blackwell.
• Hagen, G. (2012). Atlas and Papamonta as sources of knowledge and power. In H. T. Karateke & H. Aynur (Eds.), Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nin yazılı kaynakları. Türk Tarih Kurumu.
• İlgürel, M. (1998). Hüseyin Efendi, Hezarfen. TDV İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kamola, S. (2019). Making Mongol history: Rashid al-Din and the JamiE al-Tawarikh. Edinburgh University Press.
• Kayapınar, A. (2017). Johann Carion Kroniğinin Kâtip Çelebi tercümesine dair. In T. Gökçe et al. (Eds.), Uluslararası Kâtip Çelebi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (pp. 197–198). İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Yayınları.
• Kayapınar, L. (2015). Türkiye'de Bizans araştırmalarının öncüsü olarak Kâtip Çelebi. In Uluslararası Kâtip Çelebi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (pp. 191–233). İzmir.
• Lewis, B. (1960). The use by Muslim historians of non-Muslim sources. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 13(1), 180–191.
• Lewis, B. (2008). Babil'den Dragomanlara (E. Kılıç, Trans.). Kapı Yayınları.
• Müneccimbaşı Ahmet Dede. (1879). Hülasa-i Tarih-i Eramine ila Elsine-i Türkîye ve Ermenîye/Համադօտ Հայոց Պատմոիթիին (K. Tiryakiyan Erzincani, Trans.). İstanbul.
• Müneccimbaşı Ahmet Dede. (1995). Camiü’d-Düvel (Osmanlı tarihi 1299–1481) (A. Ağırakça, Trans.). İnsan Yayınları. (pp. 14–19)
• Piterberg, G. (2003). An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play (Vol. 50). Univ of California Press.
• Sarıcaoğlu, F. (1994). Ebû Bekir b. Behrâm. In TDV İslâm Ansiklopedisi.
• Sariyannis, M. (2009). The Kadizadeli movement as a social and political phenomenon: The rise of a ‘mercantile ethic’? In Political initiatives from the bottom-up in the Ottoman Empire.
• Shapiro, H. (2022). The rise of the Western Armenian diaspora in the early modern Ottoman Empire: From refugee crisis to renaissance in the 17th century. Edinburgh University Press.
• Shaw, W. M. (2004). Osmanlı müzeciliği: Müzeler, arkeoloji ve tarihin görselleştirilmesi (pp. 19–26). İletişim Yayınları.
• Thomson, R. (1978). Introduction to Moses Khorenatsi: History of the Armenians. Harvard University Press.
• Togan, Z. V. (1985). Tarihte usul. Enderun Kitabevi.
• Tunalı Koç, G. (2006). Osmanlı Atinası ve düşünce tarihi ekseninde Kadı Mahmud Efendi'nin Tarih-i Medinetü'l-Hukemâ adlı eseri. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 20.
• Tunalı, G. (2013). Another kind of Hellenism? Appropriation of ancient Athens via Greek channels for the sake of good advice as reflected in Tarih-i Medinetü'l-Hukema [Doctoral dissertation, Ruhr University Bochum].
• Tunalı, G. (2020). Bir Osmanlı müftüsünün gözünden Atina tarihi. VakıfBank Kültür Yayınları.
• White, S. (2011). The climate of rebellion in the early modern Ottoman Empire. Cambridge University Press.
• Zekiyan, B. L. (2018). Kayıp kentten manevi vatana. Aras Yayıncılık.
• Zilfi, M. (1986). The Kadizadelis: Discordant revivalism in seventeenth-century Istanbul. Journal of Near Eastern Studies, 45(4), 251–269.