Re-Examining the Struggle for the Sahara in the 19Th Century: Senusiyya and Turkish-Tuareg Relations

Year 2025, Volume: 7 Issue: 1, 9 - 21, 27.06.2025

Emre Kaya

https://doi.org/10.54132/akaf.1610769

Abstract

In the 21st century, developing a well-rounded perspective on Turkey's Africa policy undoubtedly necessitates shedding light on the history of North Africa and the Sahara, particularly through a comprehensive political history analysis that spans the relations between local populations and the early Ottoman Empire. In doing so, it is crucial to avoid a purely deterministic approach and to consider the social and socio-economic structures and traditions of local communities. This study examines the central role played by the Tuaregs (referred to as Tuareg in European languages), a significant local population in North Africa and the Sahara, in the Islamization process, their interactions with the Ottoman Empire in the early 15th century, and their position during the period leading to the loss of Ottoman dominance in North Africa at the beginning of the 20th century. It also attempts to highlight the historical importance of Agadez, viewed as a gateway to the interior of Africa, while demonstrating that the social, traditional, and socio-economic structures of the Tuaregs were fundamental factors in the local coordination of the Ottoman Empire's Africa policy. A separate section of the study is dedicated to the Sanusiyya order, which emerged as a spiritual cornerstone in organizing the local population against French expansionism in the early 20th century. In the final section, political instabilities that persist in Sub-Saharan Africa in the 21st century are addressed from a historical perspective, analyzing these developments within the framework of the issues discussed in previous sections. The primary aim of the study is to draw the attention of policymakers to a different approach to Turkey's Africa policy. The secondary aim is to provide an academic contribution to African studies in Turkey. However, one limitation of the study must be noted: although the author had the opportunity to conduct firsthand observations in Niger between 2018 and 2020, complementary studies focusing on Libya, Algeria, and Mali, where the Tuaregs continue to reside, would enhance the scope of this research.

Keywords

Tuareg, Senusiyya, Agades, Ottoman Empire, Africa Policy

19. Yüzyılda Sahra Mücadelesini Yeniden Okumak: Senusilik ve Türk-Tevarik İlişkileri

Abstract

21. yüzyılda Türkiye’nin Afrika siyasetine iyi bir perspektif geliştirebilmenin yolu muhakkak ki Kuzey Afrika ve Sahra tarihine ışık tutmaktan ve bilhassa yerel halkar ile erken dönem Osmanlı Devleti arasındaki münasebetlere kadar uzanan kapsamlı bir siyasi tarih analizinden geçmektedir. Bunu yaparken salt deterministik bir yaklaşımdan uzak durmak ve yerel halkarın toplumsal ve sosyo-ekonomik yapısı ile geleneklerini göz önünde bulundurmak ayrıca önemlidir. Bu çalışmada Kuzey Afrika ve Sahra’da önemli bir yerel halk olan Tevariklerin (Avrupa lisanlarında Tuareg olarak geçer) İslamlaşması, 15. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti ile temasları, 20. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’da hakimiyetini kaybetmesine kadar olan süreçte yer aldıkları merkezi rol incelenmiş, Afrika içlerine açılan bir kapı olarak görülen Agadezin tarihi önemi ortaya konulmaya çalışılmış, bunu yaparken de Tevariklerin toplumsal, geleneksel ve sosyo-ekonomik yapılarının Osmanlı Devleti’nin Afrika politikasının yerel düzeyde eş güdümünde temel etken olarak yer aldığı görülmüşütr. Çalışmada ayrı bir bölümde 20. yüzyıl başlarında bölgedeki Fransız yayılmacılığına karşı yerel halkı örgütleme noktasında manevi bir mihenk taşı olarak ortaya çıkan Senusilik tarikatına yer verilmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise tarihi perspektifen yola çıkarak bilhassa Sahra-altı Afrika’da 21. yüzyılda hala devam eden siyasi istikrarsızlıklar ele alınmış ve önceki bölümlerde aktarılan hususlar çerçevesinde bahse konu gelişmeler analiz edilmiştir. Çalışmanın birinci amacı politika yapımcılarının Türkiye’nin Afrika politikasına farklı bir açıdan yaklaşımını sağlamak ve bu noktaya dikkatlerini çekmektir. İkinci amacı Türkiye’nin Afrika çalışmalarına akademik katkı sağlamaktır. Çalışmanın sınırlılıkları olarak da belirtilmesi gereken nokta şudur: Yazar her ne kadar 2018-2020 yılları arasında Nijer’de bizzat gözlem yapma imkanı bulmuş olsa da Tevariklerin yaşamaya devam ettiği Libya, Cezayir ve Mali özelinde konuya ilişkin çalışmaların yapılması tamamlayıcı bir etki yapacaktır.

Keywords

Tevarik, Senusilik, Agadez, Osmanlı Devleti, Afrika Siyaseti

References

• Adıgüzel, A. (2018). Mağrib ve Endülüs’ü birleştiren lider Yusuf b. Taşfin. İSTEM, 32, (231-257).
• Akalın, D. ve Çelik, C. (2012). XIX. yüzyılda Doğu Akdeniz’de İngiliz-Fransız Rekabeti ve Osmanlı Devleti. Elektronik Turkish Studies, 7(3), (21-45).
• Beni Şeyh, A. K. (2016). 19. yüzyılda Osmanlı-Bornu münasebetleri. çev. Muhammet Tandoğan ve Musa Umar, İstanbul Medeniyet Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1(2), (35-66).
• Blanco, J. L. (2014). Tifinagh & the IRCAM: Explorations in Cursiveness and Bicameralism in the Tifinagh Script. University of Reading: Reading.
• Çabuk, M. (2019). Senusilik ve işgalcilere karşı Kuzey Afrika’da Osmanlı-Senusi iş birliği. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), (221-256).
• Eren, C. (2022). Mağrib ve Endülüs’te Berberi hakimiyetinin mimarları: Abdullah b. Yasin ve Yusuf b. Taşfin. Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 9(2), (191-208).
• Kavas, A. (1999). Büyük Sahra’da Gat kazasının kurulması ve Osmanlı-Tevarik Münasebetleri
• Kavas, A. (2000). Afrika’nın sömürgeleştirilmesi öncesinde Rabih b. Fazlullah’ın kurduğu son Biladu’s-Sudan Devleti ve Fransa’yla Mücadelesi. Osmanlı Araştırmaları, 20(20).
• Norris, H. T. (1975). The Tuaregs: Their Islamic legacy and its diffusion in tje Sahel. Warminster, Wilts: Aris and Phillips.
• Özdağ, A. (2018). Osmanlı arşiv belgelerine göre Afrika’da Türk-Fransız mücadelesi: Canet sorunu (1906-1912). Akademik Bakış Dergisi, 11(22), (237-260).
• Özer, A. (2023). Güneş ışığında gölgeler: (Rusya’nın) Wagner Grubu’nun Afrika’daki eylemleri bakımından isnat edilebilirliğin değerlendirilmesi. İmgelem, 7(12), (127-146).
• Özköse, K. (2013). Osmanlı Devleti ile Senusiyye tarikatı arasındaki ilişkiler. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), (11-39).
• Rodd, F. (1926). The origin of the Tuareg. The Geographical Journal, 67(1), (27-47).
• Tandoğan, M. (2018). Büyük Sahra’da son Osmanlı tebaası Tevarikler. Türk Tarih Kurumu Yayınları: Ankara.
• Tandoğan, M. ve Özkan, A. (2015). Kuzey Tevarikleri Şeyh-i Ekberi Ahitağıl’ın İkinci Abdülhamid’e ulaşan imdat çığlığı. Afrika’nın Asil Göçerleri Tuaregler, (Ed. Zekeriya Kurşun), Ordaf Yayınları, Araştırma Eserleri Serisi, 3, (109-136).
• Tepeciklioğlu, E. E., Tepeciklioğlu, A. O. ve Ünal, B. A. (2018). Türkiye’nin Sahra-Altı Afrika’da yürüttüğü kamu diplomasisi faaliyetleri. Ege Academic Review, 18(4), (605-618).
• Toprak, S. (2012). Osmanlı yönetiminde Kuzey Afrika: Garp Ocakları. Journal of Turkology, 22(1), (223-237). Uçar, İ. (2019). Bir Berberi hanedanlık: Muvahhidler (1147-1229). Kalemname, 4(7), 49(64).