The Historical Identity of Muhammad b. Isma'il b. Jafar from the Perspectives of Ismaili and Imami Sources

Year 2025, Issue: 2, 1 - 12, 30.09.2025

Muzaffer Tan

Abstract

This article examines the historical identity and doctrinal significance of Muhammad b. Ismail b. Ja'far, one of the most controversial figures in Islamic sectarian history, through the conflicting perspectives of Ismaili and Imami Shi'i sources. Regarded as the awaited "Mahdi-Qa'im" in Ismaili tradition and a central figure in the early Ismaili movement, information about this personality is fraught with uncertainties due to sectarian rivalries. The article aims to analyze these ambiguities to elucidate both Muhammad b. Ismail's historical role and his place in Islamic intellectual history. Muhammad b. Ismail was the grandson of Imam Ja'far al-Sadiq and the son of Ismail b. Ja'far. While his exact birthdate remains uncertain, sources generally place it around 120/738. However, there are significant discrepancies regarding his age at the time of his father's death. Ismaili sources assert that he was an adult, whereas some Imami traditions claim he was still a child. For instance, the Ismaili historian Idris Imad al-Din's works contain contradictory accounts: in one place, he is said to have been three years old, while elsewhere, he is described as twenty-six. These inconsistencies highlight how sectarian biases have influenced historical narratives. Imami sources depict Muhammad b. Ismail as a morally flawed and ambitious figure. The Imamiyya sect, which championed the imamate of his uncle Musa al-Kazim, actively sought to discredit him. In contrast, Ismaili sources portray him as a hidden imam (mastur) and a charismatic leader who organized resistance against Abbasid rule. The historical portrayal of Muhammad b. Ismail is deeply shaped by the debates over imamate between Imami and Ismaili traditions. Imami sources accuse him of betraying Musa al-Kazim to the Abbasids, claiming this led to Musa's imprisonment and martyrdom. Imami scholars like Shaykh Saduq elaborate on this accusation, presenting Muhammad b. Ismail in a negative light. Conversely, Ismaili sources reject these claims, emphasizing that he lived in hiding to evade Abbasid persecution. They describe his efforts to establish a network of missionaries (da'is) in regions like Iran, Khorasan, and Rayy, as well as his strategic marriages with local rulers to strengthen his political influence. Accounts of his evasion of Harun al-Rashid's forces and constant relocation underscore his role as an active political leader rather than a passive figure. Muhammad b. Ismail's political activities shed light on the early Ismaili mission (da'wa). According to sources, after leaving Medina, he traveled to regions with weaker Abbasid control, such as Iran and Khorasan, to gather followers. Idris Imad al-Din reports that he married the niece of Ishak b. Abbas in Rayy and formed kinship ties with the daughter of Mansur b. Jush in Nishapur, bolstering his regional influence. Additionally, it is recounted that Muhammad b. Ali al-Khorasani, sent by Harun al-Rashid to capture him, secretly warned and aided Muhammad b. Ismail due to his Shi'i sympathies. This episode reflects the complex political and sectarian dynamics of the time. Muhammad b. Ismail's alliances with merchants also played a key role in spreading his mission. Disagreements persist regarding Muhammad b. Ismail's death. Imami sources claim he died early in Baghdad, while Ismaili sources state he passed away in Farghana or Nishapur, with his remains later transferred to Cairo during the Fatimid era. The article posits that he died between 198/813 and 200/815, leaving behind a contested legacy. This legacy was pivotal in shaping early Ismaili eschatology. His designation of his son Abdullah as his successor was crucial for the continuity of the Ismaili imamate line. Moreover, his activities laid the groundwork for the eventual establishment of the Fatimid Caliphate. Muhammad b. Ismail remains one of the most enigmatic figures in Islamic sectarian history. The conflicting narratives in Ismaili and Imami sources demonstrate how historiography is shaped by sectarian agendas. While the Imamiyya sought to vilify him to legitimize Musa al-Kazim's imamate, the Ismailiyya exalted him as the Mahdi-Qa'im. This study underscores that Muhammad b. Ismail was not merely an imam but also a political organizer. His life offers critical insights into early Shi'ism and the sectarian divisions in Islamic history. Although the historical truth remains elusive, his enduring impact on Islamic thought is undeniable.

Keywords

Muḥammad b. Ismāʿīl , Ismailiyya , Mahdī-Qāʾim , Early Shiʿism , Imamate.

İsmaili ve İmami Kaynaklar Perspektifinde Muhammed b. İsmail b. Cafer’in Tarihsel Kimliği

Abstract

Bu makale, İslam mezhepler tarihinin en tartışmalı figürlerinden biri olan Muhammed b. İsmail b. Cafer'in tarihsel kimliğini ve doktrinel önemini, İsmaili ve İmami Şii kaynaklarının çelişkili perspektifleri üzerinden incelemektedir. İsmaili geleneğinde "Mehdi-Kaim" olarak beklenen ve erken dönem İsmaili hareketinin merkezinde yer alan bu şahsiyet hakkındaki bilgiler, mezhepsel rekabet nedeniyle belirsizliklerle doludur. Makale, bu belirsizlikleri analiz ederek, Muhammed b. İsmail'in hem tarihsel rolünü hem de İslam düşünce tarihindeki yerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Muhammed b. İsmail, İmam Cafer es-Sadık'ın torunu ve İsmail b. Cafer'in oğludur. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, kaynaklar 120/738 yılı civarında doğduğunu belirtir. Ancak babasının vefatı sırasındaki yaşı konusunda ciddi farklılıklar vardır. İsmaili kaynaklar, onun yetişkinlik çağında olduğunu savunurken, bazı İmami rivayetler çocuk yaşta olduğunu iddia eder. Örneğin, İsmaili tarihçi İdris İmadüddin'in eserlerinde bu konuda çelişkili ifadeler yer alır: Bir yerde üç yaşında olduğu belirtilirken, başka bir yerde yirmi altı yaşında olduğu kaydedilir. Bu tutarsızlıklar, tarih yazımının mezhepsel önyargılardan nasıl etkilendiğini gösterir. İmami kaynaklar, Muhammed b. İsmail'i ahlaki zaafları olan, makam hırsıyla dolu bir figür olarak resmeder. Özellikle amcası Musa el-Kazım'ın imametini savunan İmamiyye mezhebi, onu itibarsızlaştırmak için çaba harcamıştır. Buna karşılık İsmaili kaynaklar, onu gizli bir imam (mastur) olarak tanımlar ve Abbasi yönetimine karşı örgütlenen karizmatik bir lider portresi çizer. Muhammed b. İsmail'in tarihsel tasviri, büyük ölçüde İmami ve İsmaili gelenekler arasındaki imamet tartışmalarından etkilenmiştir. İmami kaynaklar, onu Musa el-Kazım'ı Abbasilere ihbar etmekle suçlar ve bu ihbarın Musa'nın hapsedilmesine ve şehit edilmesine yol açtığını iddia eder. Örneğin, Şeyh Saduk gibi İmami alimler, bu ihbarı detaylandırarak Muhammed b. İsmail'i olumsuz bir figür olarak sunar. Buna karşın İsmaili kaynaklar, bu iddiaları reddeder ve Muhammed b. İsmail'in Abbasi baskısından kaçarak gizli bir hayat sürdüğünü vurgular. Onun İran, Horasan ve Rey gibi bölgelerde davetçiler (dai) ağı örgütlediği, hatta yerel yöneticilerle evlilikler yaparak siyasi ilişkiler kurduğu belirtilir. Özellikle Harun er-Reşid döneminde takibata uğradığı ve sürekli yer değiştirdiği aktarılır. Bu anlatılar, onun pasif bir figür değil, aktif bir siyasi lider olduğunu gösterir. Muhammed b. İsmail'in siyasi faaliyetleri, İsmaili davetinin erken dönemine ışık tutar. Kaynaklara göre, o, Medine'den ayrıldıktan sonra İran ve Horasan gibi Abbasi otoritesinin nispeten zayıf olduğu bölgelere gitmiş ve burada taraftar toplamıştır. İdris İmadüddin'in aktardığına göre, Rey'de İshak b. Abbas'ın yeğeniyle evlenmiş, Nisabur'da ise Mansur b. Cuş'un kızıyla akrabalık bağı kurmuştur. Bu stratejik evlilikler, onun bölgedeki nüfuzunu artırmıştır. Ayrıca, Halife Harun er-Reşid'in onu yakalamak için gönderdiği Muhammed b. Ali el-Horasani'nin, Şii sempatizanı olduğu için Muhammed b. İsmail'i uyardığı ve kurtardığı rivayet edilir. Bu olay, dönemin karmaşık siyasi ve mezhepsel dinamiklerini yansıtır. Muhammed b. İsmail'in tüccarlarla kurduğu ilişkiler de davet faaliyetlerinin yayılmasında önemli bir rol oynamıştır. Muhammed b. İsmail'in ölümü hakkında da farklı rivayetler vardır. İmami kaynaklar, onun Bağdat'ta erken bir tarihte öldüğünü iddia ederken, İsmaili kaynaklar Fergana veya Nisabur'da vefat ettiğini ve naaşının Fatımi halifeleri döneminde Kahire'ye nakledildiğini belirtir. Makale, onun 198/813 ile 200/815 yılları arasında öldüğünü ve geride tartışmalı bir miras bıraktığını savunur. Bu miras, erken dönem İsmaili eskatolojisinin şekillenmesinde kritik bir rol oynamıştır. Muhammed b. İsmail'in oğlu Abdullah'ı halef tayin etmesi, İsmaili imamet silsilesinin devamı açısından önemlidir. Ayrıca, onun faaliyetleri, Fatımi Devleti'nin kuruluşuna zemin hazırlayan sürecin başlangıcı olarak değerlendirilir. Muhammed b. İsmail, İslam mezhepler tarihinin en karmaşık figürlerinden biridir. İsmaili ve İmami kaynakların çelişkili anlatıları, tarih yazımının mezhepsel çıkarlarla nasıl şekillendiğini gösterir. İmamiyye, onu karalayarak Musa el-Kazım'ın imametini meşrulaştırmaya çalışırken, İsmailiyye onu Mehdi-Kaim olarak yüceltir. Bu çalışma, Muhammed b. İsmail'in sadece bir imam değil, aynı zamanda siyasi bir örgütleyici olduğunu ortaya koymaktadır. Onun hayatı, erken dönem Şiilik ve İslam tarihindeki mezhepsel ayrışmaların anlaşılması için önemli bir anahtardır. Tarihsel gerçekliği tam olarak tespit etmek zor olsa da, onun İslam düşünce tarihindeki etkisi yadsınamaz.

Keywords

Muhammed b. İsmail , İsmailiyye , Mehdi-Kaim , Erken dönem Şiilik , İmamet.

References

• Avcu, Ali, Karmatiliğin Doğuşu ve Gelişim Süreci, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Ebû’l-Hasan el-‘Uraydâ, Ali b. Cafer. Mesâilu Ali b. Cafer, Beyrut: Muessesetu Âli’l-Beyt li İhyai’t-Turâs, 1431//2010.
• Erbilî, Ebî’l-Hasan Ali b. İsa. Keşfu’l-ğumme fî marifeti’l-eimme, Beyrut: Merkezu’t-Tıbâa ve’n-Neşr li’l-Mecmai’l-Alemi li-Ehli’l-Beyt: 1433/2012.
• Behrûcî, Hasan b. Nuh, Kitâbu’l-ezhâr ve mecmau’l-envâr, thk. Adil Avva. Muntehabâtu’l-İsmâ’îliyye, Dimeşk: el-Câmia es-Suriyye, 1958 içinde, s. 183-250.
• Cafer b. Mansur el-Yemen, Ebu’l-Kâsım, Kitâbu serâir ve esrâri’n-nutakâ. thk. M. Ghalib, Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1984.
• Daftary, Farhad, The Ismâ’îlîs: Their history and doctrines, Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• İbn Ebi’l-Hadîd, Abdulhamîd Hibetullah b. Muhammed b. Hüseyin, Şerhu nehci’l-belağa, Beyrut: Muessesetu'l-A‘lemi li’l-Matbuat, 2009.
• İbn Şehrâşûb, Muhammed b. Şehrâşûb el-Mazenderanî, Müteşâbihu’l-Kur’ân ve muhtelefuh, Kum: Dâru’l-Bîdâr li’n-Neşr, 1369.
• İdris İmadüddin b. Hasan el-Kureşî, Kitâbu zehri’l-meânî, thk Mustafa Galib, Beyrut: el-Muessesetu’l-Câmia li’d-Dirâse ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1991.
• İdris İmadüddin el-Kureşî, Uyûnu’l-ahbâr ve funûnu’l-âsâr, thk. Mustafa Galib, Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1986, IV. Cilt.
• Kummî, Sa’d b. Abdillah Ebû Halef el-Eş’arî, Kitâbu’l-makâlât ve’l-fırak, tsh. Cevâd Meşkûr, Tahran: Matbaatu Haydarî, 1963.
• Meclisî, Muhammed Bâkır, Bihâru’l-envâr, thk. Lecnetun min Ulemâ, Beyrut: Muessesetu’l-Vefa, 1992.
• Mes‘ûdî, Ebî’l-Hasen Ali b. el-Hüseyin b. Ali, İsbâtu’l-vasiyye li’l-İmâm ‘Alî b. Ebî Tâlib, Beyrut: Dâru’l-Envai, 1988.
• Mes‘ûdî, Ebi’l-Hasan Ali b. el-Hüseyin b. Ali, Murûcu’z-zeheb ve me’âdinu’l-cevher, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülmecid, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1973.
• Nâşî el-Ekber, Mesâilu’l-İmâme, thk. Joseph van Ess, Beyrut: el-Mahed el-Almâni li’l-Ebhâsi’ş-Şarkiyye, 1971, Neşvanu’l-Himyeri, el-Hûru’l-‘ıyn, nşr. Kemal Mustafa, Kahire: Matbaatu’s-Saade bi Civâri Muhafazati Mısr, 1948.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Musa, (ö. 300/912), Fıraku’ş-Şî’a, tsh. Seyyid Muhammed Sâdık, Necef: el-Mektebetu’l-Murtazaviyye, 1936.
• Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer (606/1209), eş-Şeceretu’l-mübâreke fî ensâbi’t-Tâlibiyye, thk. es-Seyyid Mehdî er-Recâî-es-Seyyid Mahmûd el-Miraşî, Kum: Mektebeyu Ayetullah el-Uzma el-Maraşi en-Necefî, 1409.
• Sadûk, Muhammed b. Ali b. Hüseyin Ebî Ca’fer İbn Bâbeveyh el-Kummî (381/991), Uyûnu ahbârı Rızâ, thk. Müessesetu’l-İmam Humeynî, Meşhed: Muessesetu Âli’l-Beyt li İhyai’t-Turâs, 1389.
• Seyyidnâ el-Hattâb, Gâyetu’l-mevâlîd, W. Ivanow, Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, Calcutta 1942 içinde (Arapça metin), 35-40.
• Seyyidnâ Hatim b. İbrahim el-Hâmidî, Mecâlis Seyyidnâ Hatim b. İbrahim el-Hâmidî, W. Ivanow, Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, Calcutta 1942 içinde (Arapça metin), 107–108.
• Şeyh Müfîd, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Nu’mân el-’Abkarî el-Bağdâdî, el-İrşâd fî ma’rifeti hucecillâhi alâ’l-‘ibâd, thk. Muessesetu Âl-i Beyt, Beyrut: Dâru’l-Mufid, 1993.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Târihu’t-Taberî: Târihu’l-umem ve’l-mulûk, thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm, Dâru’l-Mâarif, Kahire: Dâru’l-Maarif bi Mısr, 1975.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb, Târîhu’l-Ya’kûbî, Necef: Menşuratu’l-Mektebeti’l-Haydariyye, 1964.
• Yurtalan, Betül, Mezhep ve Siyaset: Abbâsî-Fâtımî Çekişmesinin Sünnîliğe Etkileri, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2024.