Women and Working Life in Ottoman Archive Documents

Year 2025, Issue: 2, 45 - 58, 30.09.2025

Ramazan Uçar , Ömer Faruk Teber

Abstract

This study focuses on the Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi (Islamic Society for Employing Women), one of the pioneering institutional initiatives addressing women’s participation in social and economic life in the early 20th-century Ottoman Empire. The society’s purpose of establishment, organizational structure, financial resources, areas of activity, and social impact are briefly outlined in the original text of its regulation (nizamnâme). However, rather than delving into these aspects in detail within the scope of this study, we aimed to bring Ottoman archival records to light and to depict the status of women’s rights during the period through a descriptive method. Two original Ottoman archival documents related to this society are presented for the attention of researchers in their original forms. Particularly in a time of social and political turbulence, the society stood out through its efforts to organize women's labor and protect orphaned children. It is asserted that these efforts contributed to the institutional groundwork of women’s policies that took shape during the Republican era.
Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi is considered an official institution established within the socio-economic structure and state policies of the Ottoman period, as well as the understanding of social responsibility of the time. The institution, especially through the direct contribution of women to working life, can be viewed not only as a means of economic support but also as a social solidarity initiative.
This study examines Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi, one of the pioneering civil initiatives aimed at increasing women’s visibility in the public sphere during the Second Constitutional Era and the subsequent period of social transformation. Established under the patronage of Nâciye Sultan, the society provided both societal benefit and institutional support to women’s struggle for individual recognition by integrating orphans, destitute, and vulnerable women and children into working life.
The regulation (nizamnâme) in question was written during the Ottoman Empire to outline the goals of this platform in enabling women’s participation in the labor force. In this regulation, the Kadınları Çalıştırma Society is introduced as an organization aiming to support women’s integration into working life. Special emphasis is placed on the education and employment of orphaned and needy children, stating that incentives should be provided to allow these children to work in areas such as trade, industry, farming, and domestic service.
The regulation belonging to Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi is an important document reflecting a social welfare and employment support project of the Ottoman Empire, and conveys the social structure and understanding of solidarity of the era. As a text that expresses the state’s priorities concerning women’s participation in social life and the future of children, it offers valuable insights into the socio-economic conditions of the time.
Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi, founded in the late Ottoman period with the aim of enabling women’s participation in economic life, supporting their individual survival, and making them active agents in social life, should be regarded as a significant initiative within the context of the period’s social structure and gender roles. The establishment of such a society was not only intended to provide practical solutions for women’s employment but also carried the potential to transform the societal status of women. With the symbolic and administrative support of Nâciye Sultan, this initiative gained legitimacy, and went beyond being merely a charity or professional solidarity organization—playing a role in laying the intellectual and institutional foundations of women’s policies that would take shape during the Republican era. In this context, Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi can be regarded as one of the key building blocks of the gender dimension in Ottoman-Turkish modernization.
This study also includes two original documents and their transcriptions from the Ottoman Archives of the Presidency of the Republic of Turkey, Directorate of State Archives: one dated 7 October 1919 from the Ministry of Interior to the General Directorate of Provincial Administration (Box 36, Folder 31), and another dated 29 December 1918 regarding Nâciye Sultan’s support and membership in the Society (HSD.AFT Box 6, Folder 6).

Keywords

Ottoman Archives , Women , Regulation , Second Constitutional Era

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kadın ve Çalışma Hayatı

Abstract

Bu çalışma, 20. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti’nde kadının sosyal ve ekonomik yaşama katılımını kurumsal bir çerçevede ele alan öncü girişimlerden biri olan Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesini konu edinmektedir. Cemiyetin kuruluş amacı, örgütlenme yapısı, mali kaynakları, faaliyet alanları ve toplumsal etkisi gibi hususlar, Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi Nizamnâmesi orijinal metni içerisinde kısaca yer almıştır. Ancak biz söz konusu hususları çalışmanın kapsamı dışında tutarak, Osmanlı arşiv kayıtlarının gün yüzüne çıkarılması hedeflemenin yanı sıra dönemin kadın hakları konusundaki durumunu betimleyici bir metotla aktarmaya çalıştık. Bu cemiyete ilişkin Osmanlı arşiv belgelerinden ikisi, orijinal halleriyle araştırmacıların dikkatine sunulmaktadır. Özellikle sosyal ve siyasal açıdan çalkantılı bir dönemde kadın emeğinin organize edilmesi ile yetim çocukların korunmasına yönelik faaliyetleriyle öne çıkan söz konusu cemiyetin, Cumhuriyet döneminde şekillenen kadın politikalarının kurumsal altyapısının oluşumuna katkı sağladığı bir gerçekliktir.
Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi, Osmanlı dönemi sosyo-ekonomik yapısı ve devlet politikası ile toplumsal sorumluluk anlayışı çerçevesinde o günün şartlarında kurulmuş yarı resmi bir kurum olarak kabul edilmektedir. Bu kurum, özellikle kadınların çalışma hayatına doğrudan doğruya bir katkı sağlamaları; iş gücüne katılarak yalnızca ekonomik açıdan değil ve aynı zamanda sosyal dayanışma faaliyeti olarak da değerlendirilebilir.
Çalışma, II. Meşrutiyet ve sonrasındaki toplumsal dönüşüm sürecinde kadınların kamusal alandaki görünürlüğünü artırmayı hedefleyen öncü sivil inisiyatiflerden biri olan Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi’ni konu edinmektedir. Nâciye Sultan’ın himayesinde kurulan cemiyet, yetim, sahipsiz ve muhtaç kadın ve çocukları çalışma hayatına dâhil ederek hem toplumsal fayda üretmiş hem de kadınların birey olarak var olma mücadelelerine kurumsal bir destek sunmuştur.
Söz konusu Nizamnâme, Osmanlı İmparatorluğu dönemine ait, kadınların iş gücüne katılmalarını sağlamak amacıyla kurulmuş bu platform hakkında yazılmıştır. Nizamnâmede, Kadınları Çalıştırma Cemiyeti, kadınların iş hayatına katılmasını ve bu süreçte onları desteklemeyi amaçlayan bir organizasyon olarak tanıtılıyor. Özellikle yetim ve bakıma muhtaç çocukların eğitimi ve istihdamı üzerinde durulmuş, bu çocukların ticaret, sanayi, çiftlik ve ev hizmetlerinde çalışabilmeleri için gerekli teşviklerin sağlanması gerektiği ifade edilmiştir.
Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi’ne ait nizamnâme, Osmanlı Devleti’nde sosyal yardım ve istihdam teşvik projesini anlatan, dönemin sosyal yapısını ve yardımlaşma anlayışını yansıtan önemli bir belgedir. Kadınların sosyal hayata katılımı ve çocukların geleceği ile ilgili devletin önceliklerini anlatan bir metin olarak, zamanın toplumsal ve ekonomik koşulları hakkında bilgi vermektedir.
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde kadınların ekonomik hayata katılımını sağlamak, bireysel anlamda varlıklarını sürdürebilmelerine olanak tanımak ve onları sosyal yaşamın etkin öznesi hâline getirerek kamusal alanda görünürlüklerini artırmak amacıyla kurulan Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi, dönemin toplumsal yapısı ve cinsiyet rolleri açısından dikkate değer bir girişim olarak değerlendirilmelidir. Söz konusu cemiyetin kurulması, yalnızca kadın istihdamına dönük pratik çözümler üretmeyi amaçlamakla kalmayıp aynı zamanda kadının toplum içindeki statüsünü dönüştürme potansiyeli taşıması bakımından da önem arz etmektedir. Naciye Sultan’ın sembolik ve yönetsel desteğiyle meşruiyet kazanan bu teşebbüs, sadece bir hayır kurumu ya da mesleki dayanışma örgütü olmanın ötesinde, Cumhuriyet döneminde şekillenecek olan kadın politikalarının düşünsel ve kurumsal temellerinin atılmasında rol oynamıştır. Dolayısıyla Kadınları Çalıştırma Cem’iyet-i İslâmiyesi, Osmanlı-Türk modernleşmesinin toplumsal cinsiyet boyutundaki önemli yapı taşlarından biri olarak nitelendirilebilir.
Bu çalışmaya ayrıca T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi 36 Kutu ve 31 Gömlek numaralı; 7.10.1335 tarihli Dahiliye Nezareti İdare-i Umûmiyye-i Vilayât-ı Müdiriyetine yazılmış vesika ile HSD.AFT Kutu ve 6 Gömlek numaralı 29.12.1334 tarihli Nâciye Sultân’ın Cem’iyete Yardım ve Üye olunmasına dair belgenin orijinali ve çevirisini de eklenmiştir.

Keywords

Osmanlı Arşivi , Kadının Çalışma Hayatı , Nizamnâme , II. Meşrutiyet

Thanks

Teşekkürler

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, DH. MKT. 11232/318, “Kadınları Çalıştırma Cemiyeti’nin Trabzon Vilayeti’ne Bildirimi”, 7 Ramazan 1307.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi, DH. HSD.AFT. 11232/318, “Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i İslamiyesi’ne Davetiye”, 29 Zilhicce 1334.
• Çınar, Tuba. “Mücadele Yollarında Kadınlar: Osmanlı Çalışma Hayatında Kadın Hareketi”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 10/33 (2022), 130-152.
• Dugan, Miray. “Ahlaki Olgunluk Bağlamında Kadına Yönelik Şiddet: Nitel Bir Araştırma”. Kadem Kadın Araştırmaları Dergisi 8/2 (2022), 367-394.
• Güler, Meltem – Çelik, Hasan. “Osmanlı’da Modernleşme, Kamusal Alan ve Kadın: Toplumsal Değişimi ‘Hanımlara Mahsûs Gazete’yle Okumak”. Bilig: Ahmet Yesevi Üniversitesi Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 107 (2023), 127-160.
• “Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i İslamiyesi’nin Mühim Bir Kararı”. Türk Yurdu (1. Seri) 13/22 (150) (1332), 3672-3673.
• Karakışla, Yavuz Selim. Osmanlı İmparatorluğu’nda Savaş Yılları ve Çalışan Kadınlar: Kadınları Çalıştırma Cemiyeti (1916-1923). İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Makal, Ahmet. “Türkiye’de Kadın Emeğinin Tarihsel Kökenleri: 1920-1960”. Geçmişten Günümüze Türkiye’de Kadın Emeği. ed. Ahmet Makal – Gülay Toksöz. Ankara: İmge Kitabevi, 2015.
• Önür, Huriye Tekin – Dündar, Emine. “Geleneksel İslam Anlayışında Kadının Çalışması”. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23/1 (2021), 321-346.
• Özbolat, Abdullah – Çomu, Aslı Emine. “Kadının Toplumsal Konumunu Siyasetnameler Üzerinden Okumak: Tipolojik Bir Yaklaşım”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2018), 1152-1179.
• Sözen, Kemal. “Kâtip Çelebi’nin Devlet Görüşü ve Osmanlı Türk Düşüncesindeki Etkileri”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2009), 26-40.
• Şemşek, Vesile. “Osmanlı Döneminde Kadının Yeri Üzerine”. International Journal of Social and Humanities Sciences (IJSHS) 4/3 (2019), 191-200.
• Tuksal, Hidayet. “Toplumda Kadın ve Erkeğin Eşitliği: Din ve Gelenek Arasında Kadın”. Türk-Alman İşbirliği Konusu Olarak İslam ve Avrupa III, 12-13 Haziran 2004, İstanbul: b.y., 2004, s. 56-58.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Osmanlı Toplumu”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. İstanbul: Ircıca, 1994, s. 441-510.
• Yıldırım, Mustafa. “İslâm Hukukunda Kadının Çalışması”. İslâm ve Çalışma Hayatı Ulusal Sempozyumu Bildirileri. İstanbul, 2008. 402-408.