Spolia in The Fountains of Tire

Year 2019, Volume: 13 - 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu Bildirileri, 246 - 264, 01.10.2019

Elif Karabacak

Abstract

Even if spolia were the preferable material frequently used in the Turkish period in Anatolia, reusing an architectural element in a different structure had been a substantial tradition,
before the settlement of Turks in Anatolia. Even though there are variety of opinions and discussions concerning the reason and socio-cultural background to this frequent use of spolia, the prevailing opinions among researchers are the use of spolia for either aesthetic reasons or from the
necessity in construction of the reuse of material.In the Turkish period, spolia found multifarious
functions and amongst these, spolia was used in fountains. The locations where this re-use for
fountains was common are generally those places which were settled before the Turkish period
or places proximate to an ancient center. Accordingly, with Turkish settlement in the region, the
ancient materials of constructions that were no longer in use, were re-used in new building activities from both choice and necessity. The location of study in this paper is Tire, in the Caystros
-Kucuk Menderes Valley and a town that had a long history of settlement dating back to antiquity.
The settlement has been called in the past: Theira, Teira, Arcadiapolis, Apeteria, Thyra, Thyraion and it has been occupied by numerous civilizations. The city, in the hinterland of Ephesus in
Roman times, and recorded in the eparchy lists of Hierocles in Byzantine times, came under the
domination of the Turks in 1302. In consequence the ancient construction materials in the town
found a subsequent use in the construction activities under Turkish rule. In the construction of
fountains in Tire such as: “Peşrefli Köyü”, “Derekahve”, “Çatalçeşme”, “Sülüklü”, “Yeğenağa”, “Yahşi
Bey Cami”, “Hafsa Hatun” and “Süratli” both ancient and Byzantine stone spolia are employed. The
aim of this paper, is to introduce the spolia found in the fountains dating from the Turkish period
in Tire, to investigate the sources of the spolia material employed and offer some evaluations on
the Pre-Turkish Period using the data provided by the study of spolia in Tire.

Keywords

Tire, Fountain, Spolia, Architectural Sculpture, Byzantine

Tire Çeşmelerinde Devşirme Malzeme Kullanımının Düşündürdükleri

Abstract

Devşirme malzeme Anadolu’nun Türk Dönemi’nde sıklıkla tercih edilen bir yapı malzemesi
olsa da bir mimari elemanın farklı bir yapıda yeniden kullanılması Anadolu’ya Türklerin yerleşmesinden çok daha önce, farklı coğrafyalarda da var olan bir uygulamadır. Bu kullanımın nedenleri
ve sosyal-kültürel altyapısı ile ilgili olarak çok sayıda fikir ve tartışma söz konusu olsa da araştırmacılar arasında genel olarak devşirme malzeme kullanımının estetik kaygılı ya da yapı malzemesi olarak ihtiyaç odaklı bir uygulama olduğu görüşü hakimdir. Türk Dönemi’nde farklı işlevlerdeki
yapılarda, çeşitli şekillerde kullanılan devşirme malzeme, çeşme yapılarında da tercih edilmiştir.
Bu uygulamanın olduğu yerler ise genellikle Türk Dönemi öncesi yerleşim gören, ya da yakınlarında antik bir merkez olan bölgelerdir. Dolayısıyla Türklerin yerleşimi ile birlikte yeni iskan faaliyetlerinde antik yapı malzemeleri yeni bir kullanım alanı bulmuştur.
Bildirimizde konu ettiğimiz Tire, Küçük Menderes -Kaystros- Vadisi’nde yer alması dolayısıyla her dönem iskan görmüş bir kent olmuştur. Thira, Teira, Apeteria, Thyraia gibi isimlerle
anılmış ve tarih boyunca bir çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Roma ve Bizans dönemlerinde
Ephesos hinterlandında yer alan ve piskoposluk listelerinde adı geçen kent, 1302 yılında Türk hakimiyeti altına girmiştir. Dolayısıyla kentin antik yapı malzemesi de Türklerin bölgede hakimiyet
sağlamasının ardından başlatılan inşa faaliyetlerinde ikinci bir kullanım görmüştür.
Tire’de yer alan “Peşrefli Köyü Çeşmesi”, “Derekahve Çeşmesi”, “İsabey Cami Çeşmesi”, “Çatalçeşme”, “Sülüklü Çeşme”, “Yeğenağa Çeşmesi”, “Yahşi Bey Cami Çeşmesi”, “Çeşme Alanı Çeşmesi” gibi
çeşmeler hem antik dönem hem de Bizans taş eserlerinin devşirme malzeme olarak kullanıldığı su
yapılarıdır. Bildirimizde Tire ilçesinde bulunan, sözünü ettiğimiz Türk Dönemi çeşme yapılarında
kullanılan devşirme malzemelerin tanıtılması, kaynağının araştırılması ve bu uygulamanın kentin Türk dönemi öncesine ilişkin sunduğu veriler değerlendirilecektir.

Keywords

Tire, Çeşme, Devşirme, Mimari plastik, Bizans

References

• Alpaslan, S. “Demre Aziz Nikolaos Kilisesi’ndeki Trapez Kesitli Levhalar, Levha Üstü ve Levha Kaideleri”, Adalya II, 1998, s. 235-247.
• Armağan, M. Belgelerle Beylikler Devrinde Tire, İzmir: Uğur Ofset, 1983.
• Armağan, M. Devlet Arşivlerinde Tire, İzmir: Karınca Matbaacılık, 2003.
• Aslanoğlu, İ. Tire’de Camiler ve Üç Mescit, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1978.
• Asgari, N. Helenistik ve Roma Çağlarında Anadolu Ostotekleri, İstanbul Üniversitesi, yayınlanmamış doktora tezi, 1965.
• Asgari, N. “Die Halbfabrikate Kleinasiatischer Girlandensarkophage und Ihre Herkunft”, Archäologischer Anzeiger, DAI, 1977, s.329-380.
• Atalay, E. “Kuşini Mermer Ocağı Hakkında ön Rapor”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı XXIII-1, 1976, s. 13-15.
• Aydın, A. “Adana Arkeoloji Müzesi’ndeki 6610 Numaralı Misis (Mopsuestia) Lahdi”, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2017, Sayı: 42, ss. 27-43.
• Böckh, A. Corpus Inscriptionum Graecarum, Ed. A.Böckh, vol II, Berlin, 1843. Buresch, K. Aus Lydien, 1898.
• Caner Yüksel, Ç. A Spatial Inquiry into Western Anatolian Urban Centres: Tire in the Making (14th-16th Centuries), Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Yayınlanmamış doktora tezi, Ankara, 2009.
• Caner Yüksel, Ç. “The Making of The Commercial Centre in Tire/14th-16th Centuries)”,METU JFA 2015/1(32.1) 147-164.
• Caner Yüksel, Ç. “Aydınoğullarından Osmanlıya Bir Batı Anadolu Kenti: Tirenin Mekânsal Dönüşümü”, Vakıflar Dergisi, 2014, s.19-33.
• Chishull, E. Antiquitates Asiaticae, London 1728. , pars altera s.8-10 nr. X. Cutler, A - Tronzo, W. “Sarcophagus”, Oxford Dictionary of Byzantium, ed. Alexander Kahzdan, Cilt 3, 1991, s.1841-42.
• Darrouzes, J. Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Texte Critique, Introduction et Notes, Paris, 1981.
• Deichman, F.W. Repertorium der Christlich- Antiken Sarkophage, Vol.1, Wiesbaden, 1967.
• Dennert, M. ‘Mittelbyzantinische Ambone in Kleinasien’, IstMitt Band 45, 137- 147, 1995.
• Dennert, M. Mittelbyzantinische Kapitelle Studien zu Typologie und Chronologie, Bonn, 1997.
• Dolci, E. Il marmo nella civiltà romana: La produzione e il commercio Carrara, 1989.
• Feld, O. “Mittelbyzantinische Sarkophage”, Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte, 65, 1970, 158-184.
• Ertekin, L. Lütfi Paşa, Tire Lütfi Paşa Vakıfları ve Vakıfnamesi, Ankara, 2007.
• Eyice, S. “İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde Bizans-Türk Çeşmesi”,Belleten, c.XXXIX, s.155, s.429-444.
• Evren, A. Tire ve Çevresinde Bulunan Pişmiş Toprak Lahitler, İstanbul : Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1985.
• Foss, C. “Late Byzantine Fortifications in Lydia”, JÖB 28, 1979, 267-320.
• Geyik, G. İzmir Su Yapıları (Çeşme, Sebil, Şadırvan), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Erzurum, 2007.
• Goodenough, L. Ramon Muntaner Chronicles, Cambridge, 2000.
• Gürler, B. “Arkeolojik Değerleriyle Tire ve Çevresi”, İzmir Kent Kültürü Dergisi, 5, 2002.
• Göksu E. Formation and Alteration Process of the Small Town Centres in Anatolia, The Case Study of Tire ,yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Orta doğu Teknik Üniversitesi, Ankara, 1986.
• Keil, J.-Premerstein, A. v. Bericht Über Eine Dritte Reise in Lydien und den Angrenzenden Gebieten Ioniens, Ausgeführt 1911. Denkschriften, Wien, 57. Band, 1. Abhandlung, 1911.
• Koch, G. Erken Hıristiyan Sanatı, çev.Ayşe Aydın, İstanbul, 2007. AKDENİZ SANAT DERGİSİ - CİLT: 13 - ÖZEL EK SAYI 256
• Koch, G. Türkiye’deki Roma İmparatorluk Dönemi Lahitleri, Antalya, 2010.
• Koch G. Roma İmparatorluk Dönemi Lahitleri, İstanbul, 2001.
• Koch G. “Überlegungen zum Ende der Sarkofag-Produktion in Kleinasien” Adalya 20, 2017, s.323-356.
• Koch G. - Sichtermann H. Römische Sarkophage, Beck, 1982.
• Korkut, T. Die Kaiserzeitlichen Pamphylisch- Kilikischen Girlandenostotheken aus Kalkstein. Untersuchungen zu Typologie, Chronologie und Ikonographie, Philipps-Universitaet Marburg Altertumswissenschaften Archaeologisches Institut, 1999.
• Impressionen aus Westanatolien, Space, Landscapes and Settlements in Byzantium: Studies in Historical Geography of the Eastern Mediterranean Presented to Johannes Koder , ed. Andreas Külzer-Mihailo St. Popović, Viana, 2017, s.202-203.
• Mercangöz, Z. “Ödemiş Çevresi Bizans Araştırmaları”, Arkeoloji ve Sanat, 1994, s.21-28.
• Mercangöz, Z. “Kuşadası’nda Park’taki Bizans Taş Eserleri”, Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyumu, 2000, s. 157-167.
• Mercangöz, Z. “Reflexions Sur Le Decor Sculpte Byzantin D’Anatolie Occidentale”, La Sculpture Byzantine VII-XII Siecles, BCH Supplement 49, ed. C. Pennas, C. Vanderheyde, 2008, 31-103.
• Meriç, R. Das Hinterland Von Ephesos, Archäologisch-topographische Forschungen im Kaystros-Tal, Ergänzungshefte zu den Jahresheften des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien ; Heft 12, 2009.
• Meriç, R. ,Markelbach, R., Şahin, S. “Der antike Name des heutigen Tire”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Bd. 33 1979, s.191-192.
• Müller Wiener, W. “Spoliennutzung in Istanbul”, Beitrage zur Altertumskunde Kleinasiens, Festschrift Für Kurt Mittel, ed. R.M. Boehmer, H. Hauptmann, 1983, 369-382.
• Meinardus , O.F.A “The Christian Remains of the Seven Churches of the Apocalypse “, The Biblical Archaeologist, Vol. 37, No. 3, 1974, s. 69-82.
• Megaw, A.H.S Kourion, Excavations in the Episcopal Precinct, Dumbarton Oaks Studies XXXVIII, 2007.
• Miller, K. Itineraria Romana römische Reisewege an der Hand der Tabula Peutingeriana, Stuttgart 1916, segment IX.
• Monna D. - Pensabene, P. Marmi dell’Asia Minore, Rome, 1977.
• Ötüken, Y. Forschungen im nordwestlichen Kleinasien: Antike und byzantinische Denkmaler in der Provinz Bursa, İsttMitt 41, Tübingen, 1996.
• Özdemir, M. 275 Nolu Söke Şeriye Sicilinin (1-212 arası hükümler) Transkribi, Adnan Menderes Üni. Sos.Bil.Ens. yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Aydın, 2009.
• Parman, E. Ortaçağda Bizans Döneminde Frigya (Phrygia) ve Müzelerindeki Bizans Taş Eserleri, Eskişehir, 2002.
• Pazaras, Analgyphes Sarkophagi Kai Epitaphies Plakes tes meses kai hysteres byzantines periodou sten Hellada, Atina, 1988.
• Peshlow, U.- Peschlow Bindokat, A., Die Sammlung Turan Beleg in Kumbaba bei Şile, Antike und Byzantinische Denkmaler von der Bithynischen Schwarzmeerküste, İsttMitt 27/28, DAI, Tübingen, 1977-78.
• Ramsay, W.M. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul, 1960.
• Pınar, İ. Hacılar, Seyyahlar, Misyonerler ve İzmir Yabancıların Gözüyle Osmanlı Döneminde İzmir 1608- 1918, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir, 2001.
• Robert, L. Documents d’Asie Mineure, XIV: Monnaies et territoire d’He ‘racl ‘ee du Latmos,” BCH 102, 1978, 502–518.
• Russo, E. “The Architectural and Decorative Late Antique and Byzantine Sculptures of the “Agora- TİRE ÇEŞMELERİNDE DEVŞİRME MALZEME KULLANIMININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ - ELİF KARABACAK 257 depo” at Ephesus: Prolegomena to a Catalogue”, 24.Kazı Araştırma Sonuçları Toplantısı, 1.Cilt, 2006, s. 73-84.
• Temple, Ç. “Nevşehir Müzesi’nde Bulunan Bizans Dönemi Mimari ve Litürjik Taş Eserleri”, Anadolu Kültürlerinde Süreklilik ve Değişim. Dr. A. Mine Kadiroğlu’na Armağan, 2011, 537-552.
• Tezcan, H. Topkapı Sarayı ve Çevresinin Bizans Devri Arkeolojisi, İstanbul, 1989.
• Tokluoğlu, F. Tire Çevre İncelemeleri, İzmir, 1973.
• Tokluoğlu, F. Tire, İzmir, 1964.
• Ulbert, T. Repertorium Der Christlich-Antiken Sarkophage, DAI, 2.Band, Mainz, 1998.
• Waelkens, M., Paepe, P.D, Moens, L. “Survey in the White Quarries of Anatolia,” IV Arastırma Sonuçları Toplantısı (Ankara, 1986): 113–23.
• Wefers,S. - Mangartz, F. “ Ephesos Bizans Dönemi Atölyeleri”, Bizans Döneminde Ephesos, ed. Falko Daim, Sabina Ladstatter, Ege Yayınları, 201.
• Yelken , U. Aydınoğullarına Ait Kitabeler II, Tire’de Büyük Kal’a Köyündeki İsa Bey Çeşmesi, Küçük Menderes Dergisi, 2/7, Haziran, s. 111-112.
• Yılmaz, M. “Söke Bağarası ve Akçakaya Köyü Çeşmeleri”, İSTEM, Yıl 14, Sayı 28, 2016, s.275-305.
• Θ. Παζαράς, Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα, Αθήνα 1988.
• Χ. ΠΕΝΝΑΣ, “Νέα στοιχεία αποχατάστασης χαι ερμηνείας του τέμπλου της Παναγίας Κρήνας στη Χίο”, La Sculpture Byzantine VII-XII Siecles, BCH Supplement 49, ed. C. Pennas, C. Vanderheyde, 2008, 447-468.