Critic Temelli Aras Ve Marcos Yöntemleriyle Kırılgan Beşli Ülkelerin Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarına Göre Yeniden Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Sayı: 18, 11 - 37, 31.12.2024

Mustafa Gökmenoğlu , Ahmet Ali Bozkurt , Ali Şimşek

Öz

Bu çalışmada, Kırılgan Beşli ülkelerinin (Brezilya, Türkiye, Endonezya, Hindistan ve Güney Afrika) sürdürülebilir kalkınma amaçları doğrultusunda, CRITIC temelli ARAS ve MARCOS yöntemleri kullanılarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın amacı, bu ülkelerin ekonomik, sosyal ve çevresel kriterler dikkate alınarak yeniden sıralanmasıdır. Çalışmada, CRITIC yöntemi ile kriterler arasındaki ilişkiler nesnel şekilde ağırlıklandırılmış, ARAS ve MARCOS yöntemleri ile ülkelerin performansları karşılaştırılmıştır. Çalışmanın önemi, Kırılgan Beşli gibi gelişmekte olan ülkelerin sürdürülebilir kalkınma amaçlarına odaklanılarak zayıf yönlerinin belirlenmesi ve iyileştirme yollarının sunulmasıdır. Bu bağlamda, çalışma; ekonomik büyüme, çevresel sürdürülebilirlik ve sosyal kalkınma gibi temel alanlarda ülkelerin sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ne kadar ilerlediğini ortaya koymaktadır. Literatüre katkı olarak, CRITIC temelli ARAS ve MARCOS yöntemlerinin birlikte kullanıldığı nadir çalışmalardan biri olarak öne çıkmaktadır. Bu sayede, sürdürülebilir kalkınma amaçlarının ölçülmesinde yenilikçi bir yaklaşım sunulmaktadır. Çalışmadan elde edilen sonuçlar, Türkiye ve Endonezya’nın diğer Kırılgan Beşli ülkelerine göre daha iyi performans gösterdiğini ortaya koymaktadır. Hindistan ve Brezilya ise özellikle çevresel ve sosyal kalkınma alanlarında zayıf kaldığı tespit edilmiştir. Bu sonuçlar, bu ülkelerin sürdürülebilir kalkınma amaçlarına ulaşma yolunda daha fazla çaba göstermesi gerektiğini işaret etmektedir. Bu kapsamda Kırılgan Beşli ülkelerinin, çevresel sürdürülebilirlik ve sosyal eşitsizliklerin giderilmesi için yenilikçi politikalar geliştirmesi gerekmekte, sivil toplum kuruluşları ve vatandaşların bu süreçte aktif rol alması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

CRITIC, ARAS, MARCOS, Kırılgan Beşli, SKA

Kaynakça

• 17 Goals for People for Planet. (2024, Ağustos 30). The Sustainable Development Agenda. https://www.un.org/sustainabledevelopment/development-agenda/
• Abdel-Basset, M., Chakrabortty, R. K., & Gamal, A. (2023). Multi-Criteria Decision Making Theory and Applications in Sustainable Healthcare (1st Edition). CRC Press.
• Acar, E. (2022). Comparison of the Performances of OECD Countries in the Perspective of Socio-Economic Global Indices: CRITIC-Based Cocoso Method. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 73, 256-277. https://doi.org/10.51290/dpusbe.1122650
• Acar, Ö. F., & Çeti̇nceli̇, K. (2020). Uluslararası Ticarette Taşıma Türlerinin Türkiye’nin Lojistik Performans Endeksine Etkisi ve İş Yapma Kolaylığı Endeksi İlişkisi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 7(3), 887-905.
• Akandere, G., & Zerenler, M. (2022). Doğu Avrupa Ülkelerinin Çevresel ve Ekonomik Performansının Bütünleşik CRITIC-TOPSIS Yöntemiyle Değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 25(Özel Sayı), 524-535. https://doi.org/10.29249/selcuksbmyd.1156615
• Altın, F. G., Tunca, M. Z., & Ömürbek, N. (2020). Entropi Temelli SAW ve ARAS Yöntemleri ile Nato Ülkeleri Askeri Güçlerinin Sıralanması. Alanya Akademik Bakış, 4(3), 731-753. https://doi.org/10.29023/alanyaakademik.646385
• Altın, H. (2020). A Comparison of Performance Results of ARAS and MOOSRA Methods: American Continent Countries. Pressacademia, 7(2), 173-186. https://doi.org/10.17261/Pressacademia.2020.1212
• Altıntaş, F. F. (2021). Çevre Performanslarının ENTROPİ tabanlı ROV, ARAS VE COPRAS Yöntemleri ile Ölçülmesi: G20 Grubu Ülkeleri Örneği. Social Sciences Research Journal, 10(1), 55-78.
• Altıntaş, F. F. (2023). Akdeniz Ülkelerinin Deniz Sağlığı Performanslarının Analizi: CRITIC Tabanlı MARCOS Yöntemi İle Bir Uygulama. Acta Aquatica Turcica, 19(1), 1-20. https://doi.org/10.22392/actaquatr.1086840
• Arıkan Kargı, V. S. (2022). Determining Digital Readiness Levels of The OECD Countries with CRITIC-Based ARAS Method. Akademik Yaklaşımlar Dergisi, 13(2), 363-376. https://doi.org/10.54688/ayd.1111357
• Ayçi̇n, E., & Arsu, T. (2021). Sosyal gelişme endeksine göre ülkelerin değerlendirilmesi: Merec ve marcos yöntemleri ile bir uygulama. İzmir Yönetim Dergisi, 2(2), 75-88.
• Aytekin, A., Korucuk, S., Bedirhanoğlu, Ş. B., & Simic, V. (2024). Selecting The Ideal Sustainable Green Strategy for Logistics Companies Using A T-Spherical Fuzzy-Based Methodology. Engineering Applications of Artificial Intelligence, 127(Part B (107347)). https://doi.org/10.1016/j.engappai.2023.107347
• Bernanke, B. (1995). Macroeconomics of the Great Depression: A Comparative Approach. Money, Credit and Banking, 27(1), 1-28.
• Brundtland Report (Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future). (1987). United Nations. https://www.are.admin.ch/are/en/home/media/publications/sustainable-development/brundtland-report.html
• Chakraborty, S., Chatterjee, P., & Das, P. P. (2024). Multi-Criteria Decision-Making Methods in Manufacturing Environments: Models and Applications (1st Edition). Apple Academic Press.
• Chichilnisky, G. (1997). What is Sustainable Development? Land Economics, 73(4), 467-491. https://doi.org/10.2139/ssrn.1375216
• Clapp, B. W. (1994). An Environmental History of Britain since the Industrial Revolution (1st Edition). Rouledge.
• Çınaroğlu, E. (2021a). CRITIC Temelli CODAS ve ROV Yöntemleri ile AB Ülkeleri Yaşam Kalitesi Analizi. Bingöl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(1), 337-364. https://doi.org/10.33399/biibfad.868418
• Çınaroğlu, E. (2021b). CRITIC Temelli MARCOS Yöntemi ile Yenilikçi ve Girişimci Üniversite Analizi. Girişimcilik ve İnovasyon Yönetimi Dergisi, 10(1), 111-133.
• Demirkıran, M., Yorulmaz, M., & Uysal, B. (2021). People’ responsibilities and adaptation in the struggle against the COVID-19 pandemic. Annals of Clinical and Analytical Medicine, 12(04), 452-456.
• Diakoulaki, D., Mavrotas, G., & Papayannakis, L. (1995). Determining Objective Weights in Multiple Criteria Problems: The CRITIC Method. Computers & Operations Research, 22(7), 763-770. https://doi.org/10.1016/0305-0548(94)00059-H
• Doğan, H. (2022). Measurement of the Environmental Performance of Selected Countries with Integrated CRITIC - MABAC Methods. JOEEP: Journal of Emerging Economies and Policy, 7(2), 433-448.
• Données et études statistiques. (2024, Ağustos 30). 5.1 – The Kyoto Protocol. The Kyoto Protocol. www.statistiques.developpement-durable.gouv.fr
• Doumpos, M., & Zopounidis, C. (2004). Multicriteria Decision Aid Classification Methods. Kluwer Academic Publishers.
• Eğilmez, M. (2018). Tarihsel Süreç İçinde Dünya Ekonomisi (1. Baskı). Remzi Kitabevi.
• Eren, H., & Gelmez, E. (2022). Ülkelerin İnovasyon Performansına Göre Kümelenmesi; ENTROPI, COPRAS ve ARAS Yöntemleriyle Değerlendirilmesi. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 12(3), 1546-1565. https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1153211
• Ergün, Ü. R., & Bulut, E. (2024). Küresel İklim Krizi Tedbirlerine Uyum Sürecinde Demir Çelik Sektörü: CRITIC ve CoCoSo Yöntemleriyle Bir Değerlendirme. Verimlilik Dergisi, 58(3), 305-324. https://doi.org/10.51551/verimlilik.1393071
• Ersoy, N. (2022a). Comparative Analysis of MCDM Methods for The Assessment of ICT Development in G7 Countries. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(25), 55-73. https://doi.org/10.36543/kauiibfd.2022.003
• Ersoy, N. (2022b). OECD ve AB Üyesi Ülkelerin İnovasyon Performanslarının MEREC-MARCOS Bütünleşik Modeli ile Ölçümü. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24(3), 1039-1063. https://doi.org/10.16953/deusosbil.1106249
• Eşiyok, S., Ariş, E., & Antmen, F. (2023). Ranking and Evaluation of G7 Countries and Turkey by GGGI Indicators Using ENTROPY, CRITIC and EDAS Methods. Çukurova Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, 38(3), 647-660. https://doi.org/10.21605/cukurovaumfd.1377228
• Futrell, W. C. (2011). UN Conference on Environment and Development. Içinde Green Politics: An A-to-Z Guide (1st Edition, ss. 415-417). SAGE Publications, Inc.
• Gençtürk, M., Senal, S., & Aksoy, E. (2021). COVID-19 Pandemisinin Katılım Bankaları Üzerine Etkilerinin Bütünleşik CRITIC-MARCOS Yöntemi İle İncelenmesi. Muhasebe ve Finansman Dergisi, 92, 139-160. https://doi.org/10.25095/mufad.937185
• Harrison, R. M. (1999). Understanding Our Environment: An Introduction to Environmental Chemistry and Pollution (Third Edition). The Royal Society of Chemistry.
• Ishizaka, A., & Nemery, P. (2013). Multi-Criteria Decision Analysis: Methods and Software (1st Edition). John Wiley & Sons Ltd.
• Jameel, T., Riaz, M., Yaqoob, N., & Aslam, M. (2024). T-Spherical Fuzzy Interactive Dubois–Prade Information Aggregation Approach for Evaluating Low-Carbon Technology Impact and Environmental Mitigation. Heliyon, 10(7 (e28963)). https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2024.e28963
• Kayapınar Kaya, S., Ayçin, E., & Pamucar, D. (2023). Evaluation of Social Factors within the Circular Economy Concept for European Countries. Central European Journal of Operations Research, 31(1), 73-108. https://doi.org/10.1007/s10100-022-00800-w
• Keynes, J. M. (2013). The General Theory of Employment, Interest and Money (4th Edition). Cambridge University Press The Royal Economic Society.
• Koca, G., & Bi̇ngöl, M. S. (2022). Hayat-Dışı Sigorta Şirketlerinin Performanslarının CRITIC Tabanlı MARCOS Yöntemi ile Değerlendirilmesi. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(1), 70-83. https://doi.org/10.33905/bseusbed.1106188
• Lafortune, G., Fuller, G., Moreno, J., Schmidt-Traub, G., & Kroll, C. (2024, Ağustos 28). SDG Index and Dashboards Detailed Methodological paper. Methodological Paper. https://github.com/sdsna/2018GlobalIndex/raw/master/2018GlobalIndexMethodology.pdf
• Linkov, I., & Moberg, E. (2012). Multi-Criteria Decision Analysis: Environmental Applications and Case Studies (1st Edition). CRC Press.
• Liu, S., Chen, S., Wu, P., Wu, Q., Zhou, L., Deveci, M., & Mardani, A. (2024). An Integrated CRITIC-EDAS Approach for Assessing Enterprise Crisis Management Effectiveness Based on Weibo. Journal of Contingencies and Crisis Management, 32(2 (e12572)). https://doi.org/10.1111/1468-5973.12572
• Malthus, T. R. (1983). An Essay on the Principle of Population. J. Johnson.
• Meral, İ. G. (2023). BRICS-T Ülkelerinin İnovasyon Performanslarının MEREC-MARCOS Yöntemi ile Değerlendirilmesi. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25(2), 550-571. https://doi.org/10.21180/iibfdkastamonu.1344363
• Meral, İ. G. (2024). Türkiye ve Türki Cumhuriyetlerde Sürdürülebilir Kalkınma Performansının CRITIC-LOPCOW ve CoCoSo Yöntemleriyle İncelenmesi. Fiscaoeconomia, 8(2), 619-645. https://doi.org/10.25295/fsecon.1431939 Olabi, A. G., Abdelkareem, M. A., Mahmoud, M., Mahmoud, M. S., Elsaid, K., Obaideen, K., Rezk, H., Eisa, T., Chae, K.
• J., & Sayed, E. T. (2024). Multiple-Criteria Decision-Making for Hydrogen Production Approaches Based on Economic, Social, and Environmental Impacts. International Journal of Hydrogen Energy, 52(Part A), 854-868. https://doi.org/10.1016/j.ijhydene.2023.10.293
• Organ, A., & Katrancı, A. (2016). Kırılgan Sekizli Olarak Adlandırılan Ülkelerin Yaşanılabilirlik Düzeyinin Çok Kriterli Karar Verme Teknikleri ile Değerlendirilmesi. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı, 73-90.
• Ömürbek, N., Eren, H., & Dağ, O. (2017). ENTROPİ-ARAS ve ENTROPİ-MOOSRA Yöntemleri ile Yaşam Kalitesi Açısından AB Ülkelerinin Değerlendirilmesi. Ömer Halisdemir Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(2), 29-48.
• Ömürbek, V., Aksoy, E., & Akçakanat, Ö. (2017). Bankaların Sürdürülebilirlik Performanslarının ARAS, MOOSRA ve COPRAS Yöntemleri ile Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 8(19), 14-32. https://doi.org/10.21076/vizyoner.329346
• Özkan Tükel, G., & Önem, H. B. (2020). Solving a Non-Linear Constrained Portfolio Optimization Problem; Applications of Lagrange Kuhn-Tucker Method. Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri, 6(12), 209-222.
• Özkan Tükel, G., & Şimşek, A. (2022). A Constrained Optimization Study for Agriculture and Food Related Stocks Traded in Borsa Istanbul. İçinde N. Yılmaz (Ed.), Güncel Ekonomi, Tarım, Finans ve İşletme Analizleri (Birinci Baskı, ss. 21-46). Efe Akademi Yayıncılık.
• Papadimitriou, E., Neves, A. R., & Becker, W. (2024, Ağustos 28). JRC Statistical Audit of the Sustainable Development Goals Index and Dashboards. JRC Statistical Audit. https://s3.amazonaws.com/sustainabledevelopment.report/2019/2019_JRC_Audit_SDG_Index.pdf
• Parlar, G., & Palancı, O. (2020). Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri ile Dünya Üniversitelerinin Performanslarının Değerlendirilmesi. Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 11(26), 203-227. https://doi.org/10.21076/vizyoner.657718
• Pınar, A. (2024). Kırılgan Beşli Ülkelerinin Ekonomik Performanslarının CRITIC ve TOPSIS Yöntemleri ile Ölçülmesi (2010 – 2022). Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 26(46), 365-380.
• Sachs, D. J., Lafortune, G., & Fuller, G. (2024, Ağustos 26). Sustainable Development Report 2024: The SDGs and the UN Summit of the Future. Sustainable Development Report. https://dashboards.sdgindex.org/
• Salimian, S., Mousavi, S. M., Tupenaite, L., & Antucheviciene, J. (2023). An Integrated Multi-Criteria Decision Model to Select Sustainable Construction Projects under Intuitionistic Fuzzy Conditions. Buildings, 13(4 (848)). https://doi.org/10.3390/buildings13040848
• Skvarciany, V., & Astike, K. (2022). Decent Work and Economic Growth: Case of EU. 184-190. https://doi.org/10.3846/bm.2022.916
• Snowdon, B., & Vane, H. (2012). Modern Makroekonomi (Temelleri, Gelişimi ve Bugünü) (B. Kablamacı, Çev.; 1. Baskı). Efil Yayınevi.
• Stević, Ž., Pamučar, D., Puška, A., & Chatterjee, P. (2020). Sustainable Supplier Selection in Healthcare Industries Using a New MCDM Method: Measurement of Alternatives and Ranking according to COmpromise Solution (MARCOS). Computers & Industrial Engineering, 140(106231). https://doi.org/10.1016/j.cie.2019.106231
• Sümerli̇ Sarıgül, S., Ünlü, M., & Yaşar, E. (2023). Financial Performance Analysis of Airlines Operating in Europe: CRITIC Based MAUT and MARCOS Methods. International Journal of Business and Economic Studies, 5(2), 76-97. https://doi.org/10.54821/uiecd.1257488
• Szymczyk, K., Bagci, H., Kaygin, C. Y., & Şahin, D. (2023). A Comparison of the Entrepreneurial Performance of Asian-Oceanian Countries via the Multi-Criteria Decision-Making Techniques of Critic, Aras, Waspas, Mairca and Borda Count Methods. Acta Polytechnica Hungarica, 20(3), 65-81. https://doi.org/10.12700/APH.20.3.2023.3.5
• Tang, C., Xie, X., Wei, G., Pan, L., & Qi, Z. (2024). Exploring the Evolutionary Characteristics of Food Security in China and the United States from a Multidimensional Perspective. Foods, 13(14 (2272)). https://doi.org/10.3390/foods13142272
• Thakkar, J. J. (2021). Multi-Criteria Decision Making (First Edition). Springer.
• Trung, D. D. (2022). Development of Data Normalization Methods for Multi-Criteria Decision Making: Applying for MARCOS Method. Manufacturing Review, 9(22). https://doi.org/10.1051/mfreview/2022019
• Tükel, T., Köse, U., & Özkan Tükel, G. (2023). Decision Support Systems in Stock Investment Problems. WSEAS Transactions on Information Science and Applications, 20, 409-419. https://doi.org/10.37394/23209.2023.20.43 UNFCCC. (2011). Compilation and Synthesis of Supplementary Information Incorporated in Fifth National Communications Submitted in Accordance with Article 7, Paragraph 2, of The Kyoto Protocol. (Compilation and Synthesis Reports SBI 34). National Communications (NC). https://unfccc.int/documents/6620
• Uzun, B., Uzun Ozsahin, D., & Duwa, B. (2021). Theoretical aspects of multi-criteria decision-making (mcdm) methods. İçinde D. Uzun Ozsahin, H. Gökçekuş, B. Uzun, & J. LaMoreaux (Ed.), Application of multi-criteria decision analysis in environmental and civil engineering (First Edition, ss. 7-16). Springer.
• Ünal, S., & Dımışkı, E. (1999). UNESCO-UNEP Himayesinde Çevre Eğitiminin Gelişimi ve Türkiye’de Ortaöğretim Çevre Eğitimi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 17(17), 142-154.
• Wynberg, R. (2002). A Decade of Biodiversity Conservation and use in South Africa: Tracking Progress from The Rio Earth Summit to The Johannesburg World Summit on Sustainable Development. South African Journal of Science, 98(5), 233-243. https://doi.org/10.10520/EJC97486
• Yavuz, S., & Esen, Ş. B. (2024). A Re-Evaluation of How Well Each Country is Doing in Terms of Achieving the SDGs: An Objective Approach Based on Multi-Criteria-Decision-Analysis. Ege Academic Review, 24(2), 179-198. https://doi.org/10.21121/eab.1287079
• Yılmaz, S., & Koca, G. (2021). Ülkeleri İnsani Kalkınma Endeksi Açısından Çok Kriterli Karar Verme Teknikleriyle Değerlendirme. Finans Ekonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(4), 719-734. https://doi.org/10.29106/fesa.991542
• Zavadskas, E. K., & Turskis, Z. (2010). A New Additive Ratio Assessment (ARAS) Method in Multicriteria Decision‐Making. Technological and Economic Development of Economy, 16(2), 159-172. https://doi.org/10.3846/tede.2010.10