BESTE-İ KADİM ve CELALEDDİN DEDE EFENDİ’NİN AYİNİ ÖRNEĞİNDE DÜGÂH MAKAMININ DEĞİŞİMİ

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: SAYI 21, 64 - 109, 11.01.2025

Orkun Zafer Özgelen , Berkay Bakkal

Öz

Çalışmamızda Dügâh makamının tarihsel süreçteki değişimi ve dönüşümü Beste-i Kadim Mevlevi ayini ve Celaleddin Dede Efendi’nin Dügâh Mevlevi ayininin makamsal analizi doğrultusunda ele alınmıştır. Bu çerçevede Beste-i Kadim Mevlevi ayinleri hakkında kısa bilgiler verilmiş ve metnin devamında Celaleddin Dede Efendi’nin biyografisiyle beraber müzikal kimliği incelenmiştir. Çalışmamızda metot olarak literatür tarama, döküman inceleme ve müzikal analiz yöntemi kullanılmıştır. Bu meyanda Emin Dede’nin mecmuasındaki ayin notaları referans alınarak iki eserin melodik yapıları bütün selam ve bölümleriyle analiz edilmiştir. Böylece Dügâh makamının tarihsel süreçteki değişimi gözlemlenmiştir. Çalışmamızın analiz kısmında iki ayinin hem çeşni1 hem makamsal analizi görsellerle destelenerek ayrıntılı şekilde verilmiş ve makam ya da usul geçkileri de belirtilmiştir. Bu meyanda iki ayinde kullanılan çeşni ve makam yapıları tablolar halinde gösterilmiş ve Dügâh makamının değişimi iki ayin üzerinden okunmuştur. Bu doğrultuda 13-15. yüzyıllara ait tarihsel kaynaklardan alınan bilgilere göre Dügâh makamının önce ‘şube’ olarak yer aldığı görülmüştür. Özellikle Beste-i Kadim ayinle Dügâhın makam kimliği ortaya konulmuş ve bu süreçten sonra hem teorik alanda hem de icra pratiğinde günümüze değişerek ya da dönüşerek ulaşmıştır diyebiliriz. Ayrıca makam evreninde Mevlevi ayinlerinin büyük rolü olduğu ve gerek teoriyi gerekse icra pratiğini önemli derecede etkilediği görülmüştür. Bu meyanda özellikle 16-20. yüzyıl makam teorisini Mevlevi ayinleri üzerinden değerlendirmenin doğru yöntemlerden biri olduğu kanısı desteklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Celaleddin Dede, Dügâh, Makam, Makamsal Analiz, Mevlevi Ayini

Kaynakça

• Arel, H. S. (1968). Türk Mûsikîsi Nazariyatı Dersleri, Hazırlayan. Onur Akdoğu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
• Çelik, B. B. (2001), Hızır Bin Abdullah’ın Kitabül’l-Edvar’ı ve Makamların İncelenmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, İstanbul
• Emin, N. (2021). Mevlevi Ayinleri Mecmuası. Hazırlayanlar: Osman Kırklıkçı, Murat Serdar Saykal, Özata Ayan. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı
• Feldman, W. (2022). Osmanlı’da Mevleviliğin Kültürel Tarihi, Çevr. Orhan Düz, Ankara: Fol Kitap
• Gölpınarlı, A. (2006), Mevlevi Adab ve Erkanı, İstanbul: İnkılap Kitapevi
• İnal, M., K. (1958), Hoş Sada, İstanbul: Maarif Basımevi
• Keskiner, B. (2023), Beste-i Kadim Mevlevi Ayinlerinde Makam ve Form Anlayışı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi SBE, Konya
• Konan, D. Karadeniz, Ş. (2014), Tarihsel Süreç İçinde Dügâh Makamı: Porte Akademik Müzik ve Dans Araştırmaları Dergisi, 10, 37-46
• Öztuna, Y. (2006), Türk Musikisi Akademik Klasik Türk Sanat Musikisinin Ansiklopedik Sözlüğü Cilt I-II, Ankara: Orient Yayınları
• Öztürk, O. M. (2020), Türk Müziğinde Yekta, Ezgi ve Arel Teorilerinin Pozitivist İnşası: Kısa Fakat Eleştirel Bir Tarihçe: Eurasian Journal of Music and Dance, 16, 171-215, Doi: https://doi.org/10.31722/ejmd.757313
• Yahya, G. Y. (2008), Türk Musikisinde Makam: İstem, 11, 145-158
• Yekta, R., Zekâizâde A., Ezgi, S. (1934), Türk Musikisi Klasiklerinden Altıncı Cilt Mevlevi Ayinleri I, İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı. İstanbul: Feniks Matbaası
• Tırışkan, A. G. (2000), Haşim Bey’in Edvarı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi SBE, İstanbul
• Tura, Y. (2006), Tedkik ü Tahkik, İstanbul: Pan Yayıncılık
• Tura, Y. (2001), Kitabı ‘İlmi’l-Musiki ‘ala Vechi’l Hurufat, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları