Belâgatin, İnsanın Ruhsal Durumlarını Yansıtmasına Kur’an’dan Bir Örnek: (ألم) E-Lem Soru Kalıbının Kur’an’da İspatlama, Hatırlatma ve Eleştirme Maksatlı Kullanımı

Yıl 2023, , 597 - 636, 30.12.2023

Zeynep Ceran

https://doi.org/10.18498/amailad.1330707

Öz

Kur’an, hakikatle buluşturmayı hedeflediği insanın algılama, düşünme, hissetme gibi unsurlardan oluşan ve vahyi benimseme konusundaki hazırbulunuşluğunu büyük oranda belirleyen ruhsal yapısına hitap etmektedir. Kur’an’ın bu yapıyı esas alan anlatım üslubu, sözün muhataba en doğru ve en etkili biçimde ulaştırılmasını amaç edinen belâgat ilminin kendine has kuralları ile insanın içsel özelliklerini adeta bütünleştirmektedir. Bu bütünlükten hareketle hem ilâhî muhataplığın büyük sorumluluğu altındaki insanın duygu durumunun hem de sınırsız ilmiyle bu duygu durumunun farkında olan Yüce Yaratıcının izlediği iletişim yönteminin netlik kazanabilmesi belâgat ile ruhsal yapının birlikte analiz edilmesini gerektirmektedir. Dolayısıyla akademik çalışmalarda ilahî vahyin belâgatinin doğrudan akla hitap eden dilbilgisel özelliklerinin yanı sıra insanın ruhsal durumları ile etkileşiminin ortaya konması, Kur’an vahyinin doğru anlaşılıp insanlığa aktarılmasında büyük öneme sahiptir. Bu ise belâgatin daha geniş bir platformda değerlendirilmesi gerektiği anlamına gelmektedir.
Kur’an belâgatinin şeklî özellikleri ile bu özelliklerin insanın farklı ortam ve şartlarda sahip olduğu ruhsal yapıları nasıl yansıttığının bilinmesi gerek akademik bağlamda gerekse günlük yaşamda Kur’an’la muhatap olan tüm insanlar için önemlidir. Makalemizde, Kur’an’ın doğru anlaşılmasında çok önemli olduğu halde tefsir çalışmalarında yeterince değinilmediği kanaatine vardığımız belâgat-ruhsal yapı ilişkisini hemzenin istifham işlevi gördüğü (ألم) soru kalıbı örnekliğinde sunmak istedik. Bilindiği üzere Arapçadaki bazı istifham edatlarının soru anlamı içermeyecek, yani bir cevap istemekten ziyade ruhsal bir durumu yansıtma ya da bir yönlendirme gerçekleştirecek şekilde kullanılması Kur’an’ın üslupları arasındadır ve kendi lügavî anlamı dışında bir işlevi yerine getiren istifham edatları arasında (ألم) soru kalıbı da yer almaktadır. Biz de bu çalışmamızda, bahsettiğimiz türden ilişkiyi örneklendirmek üzere (ألم) kalıbının gerçek anlamı dışında kullanılmasının muhatabın mesajı algılama esnasındaki ruh hallerini nasıl etkileyebileceği sorusuna odaklandık. (ألم) kalıbının Kur’an’daki anlam alanı, farklı açılardan incelenebilecek kadar geniş olmakla birlikte çalışmamızı onun ispatlama, hatırlatma ve eleştirme maksadıyla kullanımı ile sınırlandırdık. Bu seçimde hakikate ikna olmanın, unuttuğunu hatırlamanın ve haklı eleştiriler vesilesiyle yanlıştan dönmenin insanı vahye yakınlaştıran temel erdemler olduğu ön kabulünden hareket ettik. Yöntem olarak tercihimiz ise (ألم) kalıbının belâgatteki kullanımına esas teşkil eden dilbilgisel özelliklerin lügavî kaynaklardan ve ulûmu’l-Kur’an eserlerinden hareketle aktarılmasının ardından bu özelliklerin insan ruhu üzerindeki yönlendirici etkisinin örneklem ayetlerin tefsiri çerçevesinde açıklanmasıdır. Örnek seçiminde ise ayetin insanın belirgin olan ve sıkça yaşanan ruhsal hallerini öne çıkarıcı bir içeriğe sahip olmasını esas aldık ve konuyla ilgili benzer ayetlere dipnotlarda atıfta bulunduk.
Ayetlere getirilen açıklamalar noktasında üç temel tefsir başta olmak üzere çeşitli kaynaklardan yardım aldık. Ayetlerin siyak ve sibakını göz önüne alarak üslubun Mekkî ve Medenî anlamda kronolojisine ve ayrıca itikad, amel, ahlâk gibi konu sınıflandırmasına yer verdik. (ألم) soru kalıbının kullanıldığı ayetlerin çoğunlukla Mekkî olduğu bulgusu bizi insanın ruhsal yapısını doğrudan etkileyen bir üslubun tercih edilmesinin Mekkî surelerin ana konularıyla ne kadar uyumlu olduğu sonucuna götürdü. Zira Mekkî sureler öncelikle insanın duygu dünyasını, ardından onun görünür davranışlarını dönüştürmeyi hedeflemektedir. Bahsi geçen soru kalıbının farklı duygu durumlarına da yer vermekle birlikte davranışsal yapılanmayı merkezine alan Medenî surelerde de kullanılması, insanın ruhsal ve fiziksel tüm yönlerini kuşatan bir dönüşümün hedeflendiğini göstermektedir. Nitekim ayetlerin bağlamını dikkate aldığımızda, (ألم) soru kalıbının gerek ispat gerekse hatırlatma ve eleştirme maksatlı kullanımının insanda inançla ve hayat tasavvuruyla ilgili yanılgıları düzelttikten sonra davranıştaki hataları veya sapmaları gündeme getirdiğini ve bunları yeni davranış kalıplarıyla değiştirdiğini fark ettik.
(ألم) soru kalıbının geçtiği ayetlerde bir ruhsal sarsma, dikkatleri odaklama ve gerçeği kişinin kendisine itiraf ettirme söz konusudur. İlahî hakikate karşı çıkma sonucunu doğuracak görmezden gelme, unutmaya çalışma, geçmişi inkâr gibi duygu durumları, insanı kendi gerçeğiyle baş başa bırakmak suretiyle aşılmak istenmiştir. Böylece insanın kendi yaşamını daha anlamlı ve değerli kılmak için ihtiyaç duyduğu tefekkür hali, yönlendirici bir soru kalıbıyla desteklenmiş olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an, اَلَمْ) ) Soru Kalıbı, İspatlama, Hatırlatma, Eleştirme

An Example from the Qur'an of Rhetoric to Reflect Spiritual Conditions: The Use of (ألم) E-lem Question Pattern in the Qur'an with the Purpose of Proving, Reminding and Criticising

Öz

The Quran appeals to the spiritual structure of the person whom it aims to bring together with the truth, which consists of elements such as perception, thinking and feeling, and which largely determines his readiness to embrace the revelation. The narrative style of the Quran, which is based on this structure, virtually integrates the inherent characteristics of the human being with the unique rules of the science of rhetoric, which aims to convey the words to the accepter in the most accurate and effective way. Based on this integrity, the rhetoric and spiritual structure need to be analyzed together to clarify both the emotional state of man, who is under the great responsibility of being divine interlocutor, and the communication method followed by the Almighty Creator, who is aware of this emotional state with his unlimited knowledge. Therefore, in academic studies, in addition to revealing the grammatical features of the rhetoric of divine revelation that directly appeal to the mind, its interaction with human spiritual states is of great importance in correctly understanding the revelation of the Qur'an and conveying it to humanity. This means that rhetoric should be evaluated on a broader platform.
Knowing the formal features of the Qur'anic rhetoric and how these features reflect the spiritual structures of people in different environments and conditions is important for all people who deal with the Qur'an both in an academic context and in daily life. In our article, we wanted to present the eloquence-spiritual structure relationship, which we believe is very important for the correct understanding of the Quran but is not touched upon enough in tafsir studies, through the example of a question pattern in which the 'hamza' functions as istifham (ألم). As it is known, the use of some istifham prepositions in Arabic in a way that does not contain a question meaning, that is in a way that reflects a spiritual state or provides a direction rather than asking for an answer, is among the styles of the Quran and (ألم) question pattern is among the istifham prepositions that fulfill a function other than their own lexical meaning. In this study, we focused on the question of how using the phrase (ألم) outside its literal meaning to exemplify the kind of relationship we are talking about can affect the mood of the accepter while perceiving the message. Although the meaning of the phrase (ألم) in the Quran is wide enough to be examined from different perspectives, we limited our study to its use for the purposes of proving, reminding, and criticizing. In this limitation, we proceeded from the assumption that being convinced of the truth, remembering what you have forgotten, and recanting from mistakes through justified criticism are basic virtues that bring people closer to revelation. Our preference as a method is to explain the grammatical features that constitute the basis for the use of the (ألم) form in rhetoric, based on lexical sources and the works of the ulûmu'l-Qur'an, and then to explain the guiding effect of these features on the human soul within the framework of the interpretation of sample verses. In choosing the example, we based the verse on the fact that it has a content that highlights the distinct and frequently experienced spiritual states of man, and we referred to similar verses on the subject in the footnotes.
We received help from various sources, especially three basic commentaries, regarding the explanations of the verses. Taking into account the context of the verses, we included the chronology of the style in the Meccan and Madani senses, as well as subject classification such as belief, deeds and morality. The finding that the verses in which the question form (ألم) is used are mostly Meccan led us to the conclusion that choosing a style that directly affects the spiritual structure of man is compatible with the main subjects of the Meccan suras. Because Meccan surahs aim first to transform man's emotional world and then his visible behavior. The use of the mentioned question pattern in the Medina surahs, which focus on behavioral structuring as well as including different emotional states, shows that a transformation that encompasses all spiritual and physical aspects of the human being is aimed. As a matter of fact, when we took into account the context of the verses, we realized that the use of the question form (ألم) for both proof, reminder and criticism purposes correct the misconceptions about faith and life vision, brings up the errors or deviations in behavior and replaces them with new behavioral patterns.

Anahtar Kelimeler

Tafseer, The Qur'an, Question Pattern of اَلَمْ) ), Prooving, Reminding, Criticising

Kaynakça

• Aktaş, Sahip. Kur’an’da İstifhâm Üslûbu. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Akyüz, Vecdi. Arapça’da Fiil Kipleri ve Yardımcıları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1996.
• Bayrakdar, Nazım. “Klasik Koşullanma Kuramı ve Din Eğitimi”. Ekev Akademi Dergisi 22/74 (Bahar 2018), 239-268.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdukâhir b. Abdirrahman b. Muhammed. Dalâilu’l-İcâz. Kahire: Dâru’l-Medenî, 1992.
• Cürcânî, es-Seyyid Şerîf Alî b. Muḥammed. Kitâbu’t-Tarîfât. İstanbul: İhtar Matbaası, 1308.
• Dağdeviren, Alican. Kur’ân-ı Kerim’de Sorular ve Cevaplar. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Demirbaş, Servet. Tefsir-Mantık İlişkisi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2002.
• Durukan, İbrahim. “DEHB Olan Çocukların Annelerinde Depresyon ve Anksiyete Düzeyleri ile Kullanılan Başa Çıkma Yöntemleri: Bir Ön Çalışma”. Anadolu Psikiyatri Dergisi 9/4 (2008), 217-223.
• Ebu’l-Faḍl, Muḥammed b. Mukrim b. Alî b. Aḥmed b. Manẓûr. Lisânu’l-Arab. Beyrut, 1987.
• Ersever, Hakan. “Öğrenilmiş Çaresizlik”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 26/2 (Ağustos 2019), 621-632. https://doi.org/10
• Ferâhidî, Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-Ayn. nşr. Muhammed Ali Beydûn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Aşûr, Muhammed b. Tahir. Tefsîru’t-Tahrîr ve Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tunîsiyyeti, 1984.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Lümâ fi’l-Arabiyye. thk. Hamid el-Mümin. Beyrut, 1985.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. Sırru Sanâati’l-îrab. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1993.
• İbn Fâris, Ebu Hüseyn Ahmed. Mûcemü Mekâyısu’l-Lüga. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ciyl, 1991.
• İbn Hişam el-Ensarî. Mugni’l-Lebîb an Kütübi’l-Eâib. thk. Mazîn el-Mübarak. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1992.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredâtü fî Garîbi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2018.
• Karasakal, Şaban. “Kur’ân ve Psikoloji İlişkisi Üzerine”. Turkish Studies 8/12 (Fall 2013), 679-692.
• Kayapınar, Mustafa. Belâgatte Talebî İnşâ. Epub: İksad Publishing House, 2021.
• Khalafallah, Muhammad. “‘Belâgat’ın Sırları’nda Abdülkahir’in Teorisi: Psikolojik Bir Yaklaşım”. çev. Ömer Kara. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/17 (Bahar 2011), 627-631.
• Kılıç, Hulusi. “Belâğât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/380-383. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. Kömürcü, Kamil. Mantığa Giriş. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
• Lebedî, Abdurraûf Saîd Abdulganî. Hemzetü’l-İstifhâm fi’l Ḳurʾâni’l-Kerîm. Ürdün: y.y., 1992.
• Râzi, Fahruddîn. et-Tefsîru’l-Kebîr (Mefâtihu’l-Ğayb). 32 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, 1990.
• Seâlibî, Ebu Mansûr Abdu’l-Melik b. Muhammed. Fıkhu’l-Lüga ve Sırru’l-Arabiyye. thk. Fâiz Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kitab el-Arabî, 1993.
• Seyyid Kutub. Fî Zilâli’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1980.
• Sîbeveyhî, Ebu Bişr. Kitâbu Sîbeveyhî. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hanecî, 1983.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebîbekr Celâleddin es-. el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mustafa Rîyb el-Bugâ. Dımeşk: Dâru’l-Ulûmi’l-İnsaniyye, 1993.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’ân. 26 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hicr, 2001.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meâni’l-Kurân ve İrâbuhu. thk. Abdülcelîl Abduhu. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1998.
• Zemahşerî, Cârullah Maḥmûd b. Ömer. el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmidi’t-Tenzîl. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Abikân, 1998.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer b. Muhammed. Esâsu’l-Belâga. Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.
• Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’Arabiyye, 1957.