Hanîflerden Zeyd b. Amr b. Nüfeyl’in Hayatı ve Şahsiyeti

Year 2020, , 421 - 451, 30.12.2020

Recep Erkocaaslan

https://doi.org/10.18498/amailad.787937

Cited By: 3

Abstract

Hz. Peygamber’in risâlet ile gönderilmesine yakın zamanlarda Mekke’de ve Arabistan’ın çok büyük bir kısmında putperestlik yaygındı. Ancak hâlâ Hz. İbrâhîm’in tevhit inancına bağlı olan küçük bir zümre bulunuyordu. Hanîf ismi verilen bu kişiler Putperestlik, Hristiyanlık ve Yahudilikten uzak durmaya çalışıyor, güçleri yettiğince ve bilgisine ulaşabildikleri ölçüde Hz. İbrâhîm’in dinini devam ettirmeye çalışıyorlardı. Aradan geçen uzun yıllar Hz. İbrâhîm’in şeriatını büyük ölçüde unutturmuş olsa da onlar en azından Câhiliye’nin içki ve zina gibi kötü alışkanlıklarından uzak durmaya çalışıyorlardı. Allah’tan başka bir tanrıyı da kabul etmiyorlardı. 

Câhiliye döneminde yaşamış ve vefat etmiş olan Hâniflerden biri de Zeyd b. Amr’dı. O, Mekkelileri inançları dolayısıyla eleştirmesi, putlar adına kesilen hayvanların etlerini yememesi ve aileleri tarafından öldürülmek istenen kız çocuklarını kurtarması gibi özellikleri sebebiyle oldukça dikkat çeken bir şahsiyettir. Ülkemizde Zeyd b. Amr b. Nüfeyl hakkında müstakil bir çalışma yapılmadığı için hem zihniyet hem de davranış açısından çağdaşlarının bir hayli ilerisinde olan bu kıymetli şahsiyeti özel olarak incelemenin uygun olacağı kanaatine vardık.

Zeyd b. Amr’ın ne zaman doğduğu ve kaç yaşında vefat ettiği konusunda bilgimiz bulunmamaktadır. Annesi üvey oğlu ile evlenip bu evlilikten Zeyd b. Amr dünyaya geldiği için kendisi maktî bir kişidir. Hem kendi ağzından hem de başka şahısların şahitliği onun yaşadığı dönemde Mekke’de Hanîf olan tek kişi olduğunu göstermektedir.

Bazı şiirlerinde de ifade ettiği üzere kendisi bir dönem diğer hemşerileri gibi putlara tazimde bulunmuştur. Onu bu görüşünden vazgeçiren bir olay yaşanmış mıdır, yoksa kendi aklî çıkarımları sayesinde mi Allah’ın birliğine inanmaya başlamıştır, bu konuda kaynaklarımızda herhangi bir malumat bulunmamaktadır. Zeyd b. Amr putlara ibadet etmenin yanlışlığının farkına varınca pek çok beldeyi ziyaret ederek doğru bir din arayışına girmiştir. Rivayetlerden anladığımız kadarıyla doğru bir din bulabilmek için yapılan bu seyahatler birden fazla kez gerçekleşmiştir. Zeyd b. Amr’ın doğru dini bulabilmek için Yesrib, Hayber, Fedek, Eyle, Şam, Musul, Cezîre, Belkâ ve Hîre gibi pek çok bölgeyi ziyaret ettiği anlaşılmaktadır. Yaptığı bu seyahatler esnasında kalbini mutmain eden bir din bulamayan Zeyd b. Amr bilgisine ulaşabildiği ölçüde ataları Hz. İbrâhîm ve Hz. İsmâîl’in dini üzere kalmaya karar vermiştir. Tabi aradan geçen uzun yıllar bu dinin gerekliliklerini unutturduğu için o, sahip olduğu oldukça sınırlı bilgi üzerinden Allah’a ibadet etmeye çalışmıştır. Kaynaklarımızda onun namaz ve hac ibadeti konusunda yaptığı bazı uygulamalardan bahsedilmektedir. Ayrıca o salim bir aklın da bulabileceği içki, zina ve ribâ gibi kötü adet ve alışkanlıklardan da uzak kalmaya çalışmıştır.

Zeyd b. Amr belli bir noktadan sonra hemşerilerini de yanlış uygulama ve inançları yüzünden eleştirmeye başlayınca Mekkelilerin, özellikle de amcası ve anne bir kardeşi olan Hattâb b. Nüfeyl’in düşmanlığına maruz kalmıştır. Hatta kendisi Mekke’ye sokulmadığı için Hira Dağı’nda bir mağarada veya bu bölgede kurduğu bir çadırda yaşamaya mecbur kalmıştır.

Zeyd b. Amr’ın yaptığı en güzel davranışlardan birisi de aileleri tarafından gömülmek istenen kız çocuklarını kurtarması hatta bu uğurda bazen bu kız çocuklarının ailelerine para vermesidir. Bu davranışı da zihniyet ve davranış olarak çağının oldukça ilerisinde bir insan olduğunu göstermesi açısından yeterlidir.

Zeyd b. Amr’ın vefatının ardından eşi Fâtıma bint Ba‘ce’nin ve çocukları Saîd b. Zeyd ve Âtike bint Zeyd’in ilk dönemde İslâm’a girmiş olmaları onun aile üyelerini de olumlu yönde etkilediğini göstermektedir.

Zeyd b. Amr nübüvvetten evvel Hz. Peygamber ile görüşerek onun da Câhiliye adetlerini sorgulamaya başlamasına vesile olmuştur.

Yine konu ile ilgili farklı rivayetler bulunmakla birlikte Zeyd b. Amr muhtemelen Hz. Peygamber otuz beş yaş civarındayken Mekke’de vefat etmiş ve Hira Dağı’nın eteğine defnedilmiştir. Hz. Peygamber’den gelen pek çok rivayette onun tek başına bir ümmet olarak haşredileceği ifade edilmektedir. Yine onun Cennetlik olduğuna dair rivayetler de bulunmaktadır.

Keywords

İslâm Tarihi, Zeyd b. Amr b. Nüfeyl, Hz. Peygamber, Hanîf, Câhiliye

Life and Personality of Zayd b. ‘Amr b. Nufayl Who was from the Ḥanīfs

Abstract

Idolatry was widespread in Mecca and most of Arabia just before the Prophet Muḥammad’s prophecy. However, there was a small group that was committed to the Prophet Abraham’s belief in monotheism. These people, who are called Ḥanīf, tried to stay away from idolatry, Christianity and Judaism and continue the religion of the Prophet Abraham as much as they could reach his knowledge. Even though the intervening years had caused them to forget the sharia of the Prophet Abraham, they were at least trying to stay away from the bad habits of Jāhiliyya, such as drinking and adultery. Also, they did not accept any god other than Allah. 

One of the Ḥanīfs was Zayd b. ‘Amr who lived and died during the Jāhiliyya. He is a remarkable person because of his characteristics such as criticizing the Meccans for their beliefs, not eating the meat of animals slaughtered on behalf of idols, and saving baby girls who were wanted to be killed by their families. Since there is not any independent study on Zayd b. ‘Amr in Turkey, we thought that it would be appropriate to examine this precious person, who was ahead of his contemporaries in terms of both mentality and behavior.

It is not known that when he was born and how old he was when he died. He is a makti person because his mother married her step-son and Zayd b. ‘Amr was born by this marriage. Both his explanations and the testimony of other people show that he was the only person who was Ḥanīf in Mecca during his lifetime.

As he pointed out in some of his poems, he had shown respect to idols like his fellow citizens at one time. There is not any information on whether he went through an experience that dissuaded him from this opinion or whether he started believing in the unity of Allāh through his own intellectual deductions. When he realized that it was wrong to worship idols, he visited many towns and sought a right religion. As far as we understand from the narrations, these trips were made more than once to find a right religion. It is understood that he visited many regions such as Yathrib, Khaybar, Fadak, Ayla, Shām, al-Mawṣil, al-Jazīra, Balḳāʾ and Ḥirāʾ to find the right religion. Zayd b. ‘Amr could not find a religion that made him satisfied during these trips and decided to become committed to the religion of his ancestors, the Prophet Abraham and the Prophet Ismāʿīl, as far as he could access the information on it. Because the intervening years had caused this religion to be forgotten, he tried to worship Allāh with the very limited knowledge that he had. According to the sources, he made some rituals such as performing prayer and making pilgrimage. In addition, like a person who can think clearly, he tried to stay away from bad customs and habits such as drinking, adultery and usury. 

After Zayd b. Amr began to criticize his fellow citizens because of wrong practices and beliefs, he was exposed to hostility of Meccans, especially his uncle and his paternal half-sibling called K̲h̲aṭṭāb b. Nufayl. Moreover, he had to live in a cave on Ḥirāʾ Mountain or to set up in a tent because he was not allowed to enter Mecca.

Zayd b. Amr had one of the most beautiful behaviors that conducted was to save the baby girls who were wanted to be buried by their families and to give these families money to dissuade them from this idea. This behavior is sufficient to show that he was a person to be ahead of his age in terms of mentality and behavior.

After his death, the way of Islam chosen by his wife Fāṭima bint Baʿd̲j̲a, and his children, Saʿīd b. Zayd and ʿĀtika bint Zayd shows that he affected his family members positively. 

Before the prophecy, Prophet Muḥammad met with Zayd b. Amr and helped him to start questioning the customs of Jāhiliyya. 

Although there are different narrations on the subject, it is thought that Zayd b. Amr probably died in Mecca when the Prophet Muḥammad was around thirty five years old and buried at the foot of Ḥirā Mountain. In many narrations coming from the Prophet Muḥammad, it is stated that he will be resurrected as a single ummah. There are also narrations that he deserves heaven.

Keywords

History of Islam, Zayd b. ‘Amr b. Nufayl, Prophet Muḥammad, Ḥanīf, Jāhiliyya

References

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Algül, Hüseyin. “Ficâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/52. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Arslan, İhsan. “Risâlet Beklentisi ve Hz. Peygamber’in Doğumu Esnasında Meydana Gelen Olayların Değerlendirilmesi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7 (2018), 239-295.
• Arslan, İhsan. “Risâlet Öncesi Hz. Peygamber’in Dinî Durumu”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (Haziran 2020), 106-125.
• Ateş, Ali Osman. “Putlara Kurban Kesme ve Allah’tan Başkası Adına Kesilenlerden Yeme Konusunda Hz. Peygamber’in Tutumu”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987), 363-402.
• Atıyye, Hâmid Hamîd. “Zeyd b. Amr b. Nüfeyl el-Adevî”. Mecelletü Diyâlâ 44 (2010), 596-612.
• Balcı, İsrafil. Peygamberlik Öncesi Hz. Muhammed. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Begavî, Ebü’l-Kâsım Abdullâh b. Muhammed b. Abdilazîz b. el-Merzübân. Mu‘cemü’s-sahâbe. thk. Muhammedü’l-Emîn b. Muhammed Mahmûd el-Cekenî. 5 Cilt. Kuveyt: Mektebetü Dâru’l-Beyân, 2000.
• Bekrî, Abdullâh b. Abdilazîz. Mu‘cemü me’sta‘cem min esmâ’i’l-bilâd ve’l-mevâzı‘. thk. Mustafa es-Sakkâ. 4 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1945.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Muhammed Hamîdullah vd.. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1417.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Delâilü’n-nübüvve ve ma‘rifetü ahvâli sâhibi’ş-şerî‘a. thk. Abdülmuʻtî Kal‘acî. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. el-Bahrü’z-zehhâr (el-Müsned). thk. Mahfûzurrahman Zeynullah. 20 Cilt. Beyrût: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, 1988.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed. el-Câmi‘u’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Buhl, Fr. “Hanîf”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 5/1/215-217. Eskişehir: MEB Yayınları, 1997.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Kur’an-ı Kerim ve Hanîfler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (1963), 81-92.
• Cevâd Ali. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdâd: Câmiatü Bağdâd, 2. Basım, 1993.
• Çağatay, Neşet. İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı. Ankara: AÜİFY, 1957.
• Demil, Emine. “Hz. Peygamber’in Risâlet Öncesi Hayatına Dair Rivâyetler”. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Demircan, Adnan. Kızların Gömülerek Öldürülmesi ve Çok Kadınla Evlilik. İstanbul: Beyan Yayınları, 2008.
• Dermenghem, Emile. Hz. Muhammed ve Risâleti. çev. Ahmet Ağırakça. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Yaʻlâ el-Mevsılî, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî. Müsned. thk. Hüseyin Selîm Esed. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 2. Basım, 1990.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/491-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed. Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ’. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2002.
• Hamîdullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 5. Basım, 2001.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecmaʻu’z-zevâ’id ve menbaʻi’l-fevâid. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Hoşab, Fahri. “Hadîs Rivâyetinde İhtisâr -Hanîf Zeyd b. Amr’a Dair Bir Buhârî Rivâyeti Örneği-”. Turkish Studies 12/10 (2017), 123-142.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâleddîn Yûsuf. el-İstî‘âb fî ma‘rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1992.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddîn Ebî Saʻîd Ömer b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. el-İştikâk. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1991.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed. el-Muhabber. thk. İlse Lichtenstadter. Beyrût: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbeddîn Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. Cemheretü ensâbi’l-Arab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 5. Basım, 1982.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân bi tertîbi İbn Balabân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1993.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sakâ vd.. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1994.
• İbn İshâk, Ebû Abdullah Muhammed. Sîretü İbn İshâk. thk. Muhammed Hamîdullah. Fas: y.y., 1976.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Ma‘ârif. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr vd.. 55 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Muhtasaru Târîhi Dımaşk. thk. Rûhiyye en-Nehhâs vd.. 31 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1984.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzeddîn Ali. Üsdü’l-gâbe fî maʻrifeti’s-sahâbe. thk. Halîl Me’mûn Şeyhâ. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Maʻrife, 4. Basım, 2009.
• Karaman, Hayrettin vd.. Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. Ankara: TDV Yayınları, 13. Basım, 2005.
• Kister, Meir Jacob. “A Bag of Meat: A Study of an Early Ḥadīth”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 33/2 (1970), 267-275.
• Kister, Meir Jacob. “Torbadaki Et (Bir İlk Dönem Rivayeti Üzerinde Çalışma)”. çev. Enbiya Yıldırım. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2000), 167-178.
• Kuzgun, Şaban. “Hanîf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/33-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Lecker, Michael. “Zayd b. ‘Amr”. The Encyclopaedia of Islam, New Edition. ed. C. E. Bosworth vd.. 11/474-475. Leiden: Brill, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Bekir Topaloğlu vd.. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Hüseyn. Mürûcü’z-zeheb ve meʻâdinü’l-cevher. thk. Kemâl Hasen Mer’î. 4 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 2007.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed. Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdullâh b. Abdilmuhsin et-Türkî. 12 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Özkan, Halit. “Zeyd b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/316-317. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Öztürk, Mustafa. Cahiliyeden İslamiyet’e Kadın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Pırlanta, İsmail, Hz. Said bin Zeyd. İstanbul: Beyan Yayınları, 2020.
• Polat, İbrahim Ethem. “Hanif Şairlerin Şiirlerinde Monoteist Yapı”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 1/1 (2001), 124-134.
• Rebî‘ b. Habîb, Ebû Amr er-Rebî‘ b. Habîb b. Amr el-Ezdî el-Ferâhîdî el-Basrî. el-Câmi‘u’s-sahîh (el-Müsned). thk. Abdullah b. Humeyd es-Sâlimî. Kâhire: Matbaʻatü’s-Selefiyye, 2. Basım, 1930.
• Sarıçam, İbrahim vd.. İngiliz ve Alman Oryantalistlerin Hz. Muhammed Tasavvuru. İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım, 2011.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî. er-Ravzü’l-ünüf fî tefsîri’s-Sîreti’n-nebeviyye li’bni Hişâm. thk. Mecdî b. Mansûr b. Seyyid el-Şûrâ. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʻcemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1984.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 5. Basım, 2012.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Cîze: Hicr, 1999.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Vacca, V. “Zeyd b. Amr”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 13/546-547. Eskişehir: MEB Yayınları, 1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemseddîn Muhammed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuʻayb el-Arnaût vd.. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1982.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʻlâm. 53 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1990.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâ’ikı gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʻavviz. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Ubeykân, 1998.
• Zübeyrî, Ebû Abdillâh Mus‘ab b. Abdillâh b. Mus‘ab. Kitâbü Nesebi Kureyş. thk. E. Lévi-Provençal. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 3. Basım, 1951.