Kur’ân’ın Anlaşılmasında Hadislerin Önemine Dair Bir İnceleme (Mustafa Öztürk’ün Kalem Suresi 10-13. Ayetleri Hakkındaki İddiaları Özelinde)

Yıl 2021, , 161 - 195, 30.06.2021

Fatih Çimen

https://doi.org/10.18498/amailad.894522

Cited By: 1

Öz

Allah Teâlâ’nın insanlığa nihâi mesajı Kur’ân, Arap dili üzere indirilmiş ilâhi bir kitaptır. Arapça, mahiyeti gereği çok anlamlı kelimelerin fazlaca bulunduğu bir dildir. Dolayısıyla Kur’ân’ın anlaşılmasında öncelikli gereken husus Arap diline vukûfiyettir. Ancak sadece bu özellik, ilâhi kitabın anlaşılmasında yeterli değildir. Bunun yanında Kur’ân’ın kendisine has üslubunun, dil yapısının, sebebi nüzullerin, ayetler arası irtibatların da bilinmesi gerekmektedir. Kur’ân’ın anlaşılmasında en az bunlar kadar önemli bir diğer husus, ayetlerin tefsiri bağlamında gerek Hz. Peygamber’den gerekse sahabeden nakledilen rivayetlerdir. Özellikle çok anlamlı kelimelerin bulunduğu ayetlerin anlaşılmasında karşılaşılan problemlerin çözümünde, söz konusu rivayetlerin önemi daha da artmaktadır. Nitekim kendileri de bir Arap olan sahâbilerin dahi Kur’ân’ın anlaşılması noktasında zaman zaman problemlerle karşılaşması ve bu hususta Hz. Peygamber’e müracaat etmesi bunu teyit etmektedir.

Kur’ân’ın anlaşılmasına yönelik faaliyetler sahâbe döneminden itibaren günümüze gelinceye kadar olan süreçte kesintisiz devam etmiştir. Müslümanlar ilk dönemlerden itibaren son ilahi kitabın anlaşılması faaliyetlerinde rivayet ve dirayet gibi farklı yöntemler benimsemişlerse de Kur’â’n’ın Allah’ın kelamı olup olmadığı şeklinde bir tartışmanın içinde olmamışlardır. Ancak son dönemde Kur’ân üzerine yaptığı çalışmalar ve ayetlere dair farklı yaklaşımlarıyla adından söz ettiren ve Kur’ân’ın anlaşılmasında Batı’nın kutsal metinler üzerinde benimsediği tarihselci yöntemi savunan Mustafa Öztürk, Kur’ân’ın Allah kelâmı olamayacağına dair ileri sürdüğü birtakım tezlerle dikkat çekmektedir. Bu bağlamda o, Kalem suresi on ilâ on üçüncü ayetlerinin belli bir şahıs bağlamında nazil olduğunu ve bazı kelimelerin hakaret içerikli anlamlar ifade ettiğini, dolayısıyla bu ayetlerin Allah kelamı olamayacağını iddia etmektedir. Ona göre Allah Teâlâ’nın Hz. Peygamber’e, itaat etmemesi gereken kötü karakter tiplerini açıkladığı Kalem suresinin on ilâ on üçüncü ayetlerinde kullanılan kelimeler, halk arasındaki kullanımıyla küfür, diğer bir ifadeyle hakaret içeriklidir. Dolayısıyla böyle bir ifade kalıbının, yaratıcı tarafından kullanılması mümkün değildir ve söz konusu ayetlerin Allah kelâmı olarak kabul edilmesi doğru değildir. Söz konusu ayetler Öztürk’e göre müşriklerin baskıları karşısında psikolojik açıdan olumsuz bir ruh hali içinde bulunan Hz. Peygamber tarafından söze dökülmüş ifadelerdir. Öztürk’ün iddiasına gerekçe olarak ileri sürdüğü argüman ise ilgili surenin on üçüncü ayetinde geçen ve birçok anlamı ihtiva etmekle birlikte babası belli olmayan çocuk anlamına da gelen “zenim” kelimesi ile ayetin veled-i zina olduğu ifade edilen Velîd b. Muğîre isimli kişi hakkında indirilmiş olmasıdır.

İlgili ayetlerin kendi değerlendirmeleri bağlamında anlaşılması gerektiğini ısrarla vurgulayan Öztürk, buna dair bazı tefsir kitaplarına da atıflarda bulunmaktadır. Öztürk’ün söz konusu açıklamaları, gerek bir kısım akademisyenler gerek halkın önemli bir kesimi tarafından tepkiyle karşılanmıştır. İşte bu çalışma Öztürk’ün mezkûr iddiasının tahlilini konu edinmektedir. Çalışmada, Kalem suresinin ilgili ayetlerinin tefsiri bağlamında gerek hadis gerek tefsir kaynaklarında nakledilen rivayetlere dair isnad ve metin analizleri yapılarak, iddiaya konu olan ayetlerin doğru anlaşılmasına katkı sağlanması amaçlanmıştır. Ayrıca Öztürk’ün kendisine dayanak olarak gösterdiği bilgilerin kaynak değeri de araştırılarak iddianın hüccet açısından durumuna dair tespitler yapılmıştır. Araştırma neticesinde, öncelikle ayetin söz konusu kişi hakkında nazil olduğu bilgisinin hüccet değeri taşımadığı tespit edilmiştir. Ayrıca Öztürk’ün, ilgili ayetlerin tefsiri bağlamında özellikle hadis kaynaklarında bulunan sahih rivayetleri ve sahabe açıklamalarını dikkate almadığı, bazı tefsir kaynaklarında nakledilen ve kendi ön kabullerini destekleyecek mahiyetteki kaynak değeri olmayan bilgileri seçmeci bir yaklaşımla tercih ettiği görülmüştür. Bununla birlikte gerek Hz. Peygamber’e gerek sahâbeye ait açıklamaların ve bütüncül yaklaşımın Kur’ân’ın anlaşılmasında ne denli önemli olduğu da araştırma sonucunda elde edilen tespitlerdendir.  

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kur’ân, Mustafa Öztürk, Kalem Suresi, Âyet, Âyet

Teşekkür

Teşekkür ediyorum. İyi Çalışmalar.

An Investigation Regarding the Importance of Hadiths in Understanding the Quran (In Specific the Allegations of Mustafa Ozturk about the surah al-Qalam 10-13.)

Öz

The final message of Allah to humanity The Quran is a divine book sent down in the Arabic language. Arabic, due to its nature, is a language that contains a lot of very meaningful words. Therefore, the primary issue in understanding the Quran is knowledge of the Arabic language. However, this feature alone is not enough to understand the divine book. In addition, it is necessary to know the style of the Quran, its language structure, its reasons, and the connections between verses. Another issue at least as important in understanding the Quran is that in the context of the interpretation of the verses, they are narrations reported from the Hz. Prophet and the Companions. Especially in solving the problems encountered in understanding the verses containing very meaningful words, the importance of these narrations increases even more. As a matter of fact, even the Companions, who are also Arabs, sometimes encounter problems in understanding the Quran and Hz. His application to the Prophet confirms this.

The activities aimed at understanding the Quran have continued uninterruptedly from the Companions period until today. Although Muslims have adopted different methods such as narration and perseverance in understanding the last hymn book from the earliest times, they have not been in a debate as to whether the Quran is the word of God. However, Mustafa Ozturk, who has made a name for himself with his studies on the Qur'an and different approaches regarding verses and defends the historicist method adopted by the West on sacred texts in understanding the Quran, it draws attention with some theses that the Quran put forward that it cannot be the word of Allah. In this context, he claims that the ten to thirteenth verses of the Surah al-Qalam are sent down in the context of a certain person and that some words have insulting meanings, so these verses cannot be the words of God. According to him, the Prophet of Allah. The words used in the ten to thirteenth verses of the Surah al-Qalam, in which he explains the types of bad characters that the Prophet should not obey, are blasphemous, in other words, insulting. Therefore, such a phrase cannot be used by the Creator and it is not correct to accept the verses in question as the word of Allah. According to Ozturk, the verses in question are Hz. They are expressions spoken by the Prophet. The argument that Ozturk put forward as a reason for his claim is that the word "zenim", which is mentioned in the thirteenth verse of the relevant surah and which means a child whose father is not known although it contains many meanings, was sent down to the person named Velîd b. Mughîra, who is said to be valad-i zina.

Emphasizing that the relevant verses should be understood in the context of his own evaluations, Ozturk also makes references to some tafsir books on this. Ozturk's aforementioned statements were met with reaction from both academics and a significant segment of the public. This study focuses on the analysis of Ozturk's aforementioned claim. In the study, it is aimed to contribute to the correct understanding of the verses that are the subject of the claim by analyzing the narrations in both hadith and tafsir sources in the context of the interpretation of the relevant verses of the Surah al-Qalam. In addition, the source value of the information Ozturk provided as a basis for him was also investigated and determinations were made regarding the status of the claim in terms of cell. As a result of the research, first of all, it was determined that the information that the verse was sent down about the person in question did not have the value of hiding. In addition, it was seen that Ozturk did not take into account the authentic narrations and the companions' explanations found in the hadith sources in the context of the interpretation of the relevant verses, and he preferred the information that was transmitted in some tafsir sources and did not have source value that would support his own presuppositions, with a selective approach. However, the need for Hz. The importance of the explanations of both the Prophet and the Companions and the holistic approach in understanding the Quran is one of the findings obtained as a result of the research.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Quran, Mustafa Ozturk, Surah al-Qalam, Verse.

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Mustafa Müslim. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1410/2005.
• Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr. el-Musannef. thk. Habibürrahman el-Azamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Ahmed b. Hanbel. Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Şuayb Arnaûd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1420/1999.
• Akpınar, Musa. “Kur’an’ın Anlaşılması ve Tebliği Yönünden Yedi Harfle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. Bilimname: Düşünce Platformu 2/23 (2012), 105-129.
• Ali el-Kârî, Ebu’l-Hasen. Mirkâtü’l-Mefâtîh Şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Atmaca, Veli. “Elmalılı Tefsiri’nde Mevzû Sayılan Rivâyetler ve Mevzû Hadis Meselesine Dair Bazı Mülahazalar”. Elmalılı M. Hamdi Yazır Sempozyumu. ed. Ahmet Ögke. 651-693. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Bakkal, Ali. “Kur’an’ı Anlamada Siyak-Sibakın Önemi”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Bilal Gökkır. 11-48. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2009.
• Bedreddin el-Aynî, Ebû Muhammed. Umdetü’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Beyzâvî, Nâsıruddin Abdullah. Tuhfetü’l-ebrâr Şerhu Mesâbîhi’s-sünne. thk. Nureddin Tâlib. 3 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1433/2012.
• Beyzâvî, Nâsıruddin Abdullah. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418/1997.
• Bilgin, Recep. “Hak Dini Kur’an Dili Tefsirinde Elmalılı’nın Kullandığı Hadis Kaynakları”. Cemil Meriç 10. Uluslararası Sosyal Bilimler ve Spor Kongresi. ed. Ender Eyupoğlu - Sami Baskın. 630-638. Rize: Saybilder Yayıncılık, 2018.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’anı Kerimin Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2. Basım, 1407/10987.
• Duman, Mehmed Zeki. “Kur’ân’ı Anlama Metod ve İlkeleri”. Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru Tefsir ve Toplum -Tefsir ve Toplum-. 379-426. b.y: y.y., 2010.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıtkı Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Ensari, Abdurrahman. “Kur’an’ın Anlaşılmasında Sünnet’in Gerekliliğine Çarpıcı Bir Örnek Olarak Namaz Ayetleri”. III. Uluslararası Kültür ve Medeniyet Kongresi. ed. Hasan Çiftçi. 360-379. Mardin: İktisadi Kalkınma ve Sosyal Araştırmalar Derneği, 2018.
• Ethem, Mürsel - Ünsal, Ramazan. “Kur’an’ı Anlamada İsrâliyat’ın Rolü”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 1720-1744.
• Fahrüddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl). Mefâtîhu’l-gayb. 33 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ. Meâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 3. Basım, 1403/1983.
• Görener, İbrahim. “Tefsir Usûlü ve Kur’an İlimlerinin Tefsir Yöntemi Açısından Değerlendirilmesi”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Bilal Gökkır. 227-240. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2009.
• Gümüş, Sadrettin. “Kur’an-Sünnet Bütünlüğü”. Tartışmalı Toplantılar Dizisi: Kur’an ve Tefsir Araştırmaları I. ed. Bedreddin Çetiner. 15-26. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000.
• Gündüz, Ahmet. “Kur’ân’ın Anlaşılmasında Esbâb-ı Nüzûl’ün Müsbet ve Menfi Etkisi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (Haziran 2016), 93-113.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah. el-Müstederek ala’s-Sahîhayn (Zehebî’nin zeyli ile birlikte). thk. Mustafa Abdülkadir. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah. Târîhu’n-Nîsâbûr. Tahran: Kütübhane-i İbn Sînâ, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr. Târîhu Bağdâd. thk. Beşâr Avvâd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Heravî, Ebû Mansûr Muhammed. Tehzîbü’l-lüga. thk. Muhammed Avd. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir. el-Kitâbü’l-Musanef fî ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Reşîd, 1409/1988.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 cilt. Hindistan: Matbaatü Dâirati’l-Meârif, 1326/1908.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn. et-Telhîsu’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfiıyyi’l-Kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1989.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn. Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379/1959.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. es-Sikât. 9 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meârif, 1393/1973.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Sâmi b. Muhammed. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Tîbe, 2. Basım, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed. Garîbü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Sakar. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-İlmiyye, 1398/1978.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb Arnaûd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Melek, Muhammed b. Izzeddin. Şerhu Mesâbîhi’s-sünne. thk. Nureddin Tâlib. 6 Cilt. Kuveyt: İdâretü’s-Sikâfe el-İslâmiyye, 1433/2012.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. Zêdü’l-müyesser fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzak el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422/2001.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddin Ebû Hafs. et-Tevzîh li-Şerhi’l-Câmii’s-Sahîh. 36 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed Şihâbuddin. İrşâdü’s-Sârî li-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Mısır: Matbaatü’l-Kübrâ, 7. Basım, 1323/1905.
• Kaya, Mesut. “Kur’an Meallerinde Şaz Yorumların Varlığı ve Öznellik Problemi -Mustafa Öztürk’ün Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri’si Örneği-“. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (Aralık 2019), 441-472.
• Keleş, Ahmet. “Kuran Meali-Hadis İlişkisinin Önemi: Mü’min: 40/60 ve Furkan: 25/77 Ayetleri Örneği”. Siyer Araştırmaları Dergisi 3 (Ocak 2018), 11-31.
• Kesgin, Salih. “Âyetleri Anlamada Hadis algısının Etkisi -1. Ayet Ekseninde Bir Tahlil Denemesi-“. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Bilal Gökkır. 477-490. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2009.
• Küçük, Raşit. “Kur’an-Sünnet İlişkisi ve Birlikteliği”. Sünnetin Dindeki Yeri Sempozyumu. 125-164. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1995,
• Mâzirî, Ebû Abdullah. el-Mu’lim bi-fevâidi Müslim. thk. Muhammed Şâzelî. 3 Cilt. Cezâir: Dâru’t-Tunûsiyye, 2. Basım, 1408/1988.
• Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avâd. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Muhammed Hüseyin ez-Zehebî. et-Tefsîr ve’l-müfessrûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 7. Basım, 1420/2000.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyn. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmün‘ım. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Ölmez, Mustafa. “Şer’î Nasslarda Lügavî Yorumlamadan Kaynaklanabilecek Hataların Engellenmesinde Hadislerin Rolü-Serika Ayeti Örneği”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 18/1 (Haziran 2018), 259-278.
• Özel, Recep Orhan. “Kur’ân’daki Hissî Mucizelere Modern Yaklaşımlar Bağlamında Bir İnceleme: Mustafa Öztürk Örneği”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (Haziran 2017), 75-123.
• Öztürk, Mustafa. “Sahabe ve Kur’an”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Aralık 2015), 7-36.
• Öztürk, Mustafa. “Mustafa Öztürk'ün Linç Edilmesine Sebep Olan Konuşması”. YouTube. Yayın tarihi 7 Aralık 2020. https://youtu.be/Q2Wr2M167IA.
• Pak, Süleyman. “Sünnetin Kur’an’ı Beyan Yönleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (Haziran 2012), 353-381.
• Sancaklı, Saffet. “Sûrelerin Faziletiyle İlgili Bazı Tefsirlerde Yer Alan Apokrif Hadislerin Kritiği”. Diyanet İlmi Dergi 38/3 (Eylül 2002), 147-172.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr. Tefsîru’l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrahim. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Süyûtî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme, 1394/1974.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1420/2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî, 2. Basım, 1395/1975.
• Tokpınar, Mirza. “Kur’ân’ı Anlamada Hadislerden Yararlanmanın Gerekliliği Üzerine (El-Bakara Sûresi, 286. Ayet Örneği)”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 5/2 (Aralık 2005), 21-42.
• Türcan, Zişan. “Hadis Rivayet Geleneği ve Tefsir -Sahîhu’l- Buharî’nin Kitâbu’t-Tefsir’i Örneği-“. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 29 (Haziran 2010), 249-282.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Muhakkikler Heyeti. Riyad: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Siyeru a’lâmü’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn. Mîzânü’l-i‘tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1382/1963.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd. el-Keşşâf an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407/1986.