Huzur Derslerine Katılan Kırım Uleması ve Muhammed Emin Efendi’nin Tefsir Metninin Neşri

Year 2020, Issue: 15, 321 - 361, 30.12.2020

Süleyman Gür

https://doi.org/10.18498/amailad.794125

Abstract

Osmanlı döneminde her yıl Ramazan ayında, padişahın huzurunda yapılan tefsir derslerine “huzur dersleri” denilmiştir. 1172/1759 yılında başlayan dersler, Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar sürmüştür. Huzur derslerine, başta padişah olmak üzere, şeyhülislâm, dersi sunacak olan mukarrir, müzâkereci konumundaki muhataplar ve dinleyici statüsündeki diğer zâtlar katılırdı. Mukarrir ve muhataplar şeyhulislâm tarafından seçilir, padişah tarafından atanırdı. Derste tefsir edilecek âyetler iki ay önce mukarrir ve muhataplara bildirilir, derse hazırlanmaları sağlanırdı. Her dersin süresi iki saat civarında olup ders bitiminde yüksek rütbeli muhataptan başlamak üzere sırasıyla mukarrire sorular sorulur, müzâkereler yapılırdı. Mukarrir âyetin tefsirini yaptıktan sonra kendisine yöneltilen sorulara ve itirazlara cevaplar verirdi. Huzur dersleri, bir âlimin bulunabileceği en yüksek ve prestijli ilim meclisi idi. Bu meclise iştirak etmek de İstanbul dersiâmlarından olmayı gerektiriyordu. Söz konusu derslere Anadolu şehirlerinden âlimler katıldığı gibi Ahıska, Dağıstan, Bosna gibi Osmanlı coğrafyasının farklı bölgelerinden âlimler de katılmışlardır. Bu âlimlerin bir kısmı da Kırımlıdır.

Kırım Osmanlıya bağlandığı andan itibaren Osmanlı ulemasının Kırım’da, Kırım ulemasının da Osmanlı coğrafyasında etkili oldukları bilinmektedir. Nitekim Kırım uleması İstanbul, Mekke, Medine, Kudüs, Bağdad, Şam, Mısır gibi Osmanlı Devleti’ne bağlı olan devrin önemli merkezlerinde müderrislik, müftülük, kadılık, kadıaskerlik gibi üst düzey vazifelerde görev yapmışlardır. Bu durum, Rus işgalinden sonra da aynı şekilde devam etmiştir. Bu çalışmada Kırım ulemasından huzur derslerine katılan Abdülhalim Efendi (öl. 1210/1795), Muhammed (Emin) Efendi (öl. 1243/1827), Abdullah Efendi (öl. 1242/1827 sonrası), Abdülhayy Efendi (öl. 1339/1920), Ahmed Efendi (öl. 1205/1791 sonrası), Ali Şücâî Efendi (öl. 1341/1922), Hasan Rüşdü Efendi (öl. 1311/1894), Selim Efendi (öl. 1260/1844) ve Şerafeddin Şerif Efendi (öl. 1331/1913) ele alınacak ve bu bağlamda hayat hikâyeleri, huzur derslerine katıldıkları yıllar, bulundukları meclisteki konumları ile ilmî rütbeleri hakkında kısaca bilgi verilecek, ardından Kırımlı Muhammed Emin Efendi’nin takrir ettiği huzur dersine ait eser tahlil edilip transkripsiyonu yapılacaktır. 

Huzur derslerinin muhtevasına dair yegâne kaynak, takrir ve müzâkere metinleridir. Ancak bu metinlerden günümüze ulaşanlar ve bilhassa eski tarihli olanlar oldukça azdır. Bunlardan biri de Kırımlı Muhammed Efendi’ye aittir. 13 varaklık bu eser, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Bölümü nr. 7297’de yazma halinde olup dili Türkçe’dir. Sultan II. Mahmud devrinde, 1238 senesinde icra edilen huzur derslerinin III. meclisinde müzâkere edilen Âl-i İmrân sûresinin 139-142. âyetlerinin tefsir edildiği bu eser huzur derslerinin muhtevasına ve âyetlerin tefsir metoduna dair bazı fikirler vermektedir. Sadece müzâkere metninin yer aldığı eserde, tıpkı temel kaynak olarak kullanılan Beydâvî’nin Envâru’t-Tenzîl’i ile Fahruddîn er-Râzî’nin Mefâtîh’inde olduğu gibi, rivayet tefsir yöntemi de kullanılmış olmakla birlikte dirâyet yöntemine ağırlık verildiği görülmektedir. Bu bağlamda âyetler âyetle, hadisle, ilk dönem âlimlerinin görüşleri ile tefsir edildiği gibi ekseriyetle geniş dilsel tahlillere, kelâmi tartışmalara, kıraatların manaya etkisine ve benzeri konulara girilmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla klasik dönem tefsir metinlerinde de sıkça kullanılan bu yöntem huzur dersleri mukarrirleri tarafından da benimsenmiş ve uygulanmıştır.

Bu çalışmadaki tespitlerimize göre, oldukça üst düzey ilmi bir faaliyet olan huzur derslerine, iki mukarrir sekiz muhatap olmak üzere Kırımlı on âlim katılmıştır. Bu veriler şu ana kadarki kayıtlardan hareketle elde edilmiştir. Bazı yıllarla ilgili hiçbir kayıt günümüze ulaşmadığından derslere katılan toplam kişi sayısı ile meclis sayısı konusunda verilen bilgilere ihtiyatlı yaklaşılmalıdır. Yeni belgelere ulaşıldıkça bu rakamların değişme olasılığı vardır.

Keywords

Tefsir, Osmanlı, Kırım, Huzur Dersleri, Muhammed Emin Efendi

Crimean Ulama Who Participated in the Huzur Lessons and Publications of Quranic Commentary Texts of Mohammed Emin Efendi

Abstract

During the Ottoman period, the tafsir (interpretation) lessons held in the presence of the Sultan in every year during Ramadan were called as "lessons in presence." The lessons, which began in 1172/1759, continued until the end of the Ottoman Empire. The lessons in presence were attended by the Sultan, the shaykh al-islam, the mukarrir (teacher) who would present the lecture, the interlocutors in the position of negotiators and other persons who were in the status of listeners. The mukarrir and interlocutors were chosen by the shaykh al-islam and appointed by the Sultan himself. The verses to be interpreted in the course were notified to mukarrir and the interlocutors two months ago for giving them time to get prepared for the lesson. The duration of each lesson was about two hours, and at the end of the lesson, starting from the high-ranking interlocutor, questions were directed to the mukarrir, and discussions were also held afterwards. After mukarrir made an exegesis of the verse, he would answer the questions and objections posed to him. The lessons in presence were the highest and most prestigious scientific councils in which a scholar could participate. Participating in this assembly also required being one of the Istanbul dersiâms (certified teachers). In the historical process, scholars from Anatolian cities attended these courses, as well as scholars from different regions of the Ottoman geography such as Ahiska, Dagestan and Bosnia. Some of these scholars were also from Crimea.

It is known that the Ottoman ulema were influential in Crimea and the Crimean ulema in the Ottoman geography from the time when Crimea was annexed to the Ottoman Empire. As a matter of fact, the Crimean scholars served in high-level positions such as professorship, mufti, judge, and cadilesker in important centers of the Ottoman Empire such as Istanbul, Mecca, Medina, Jerusalem, Baghdad, Damascus and Egypt. This situation also continued in the same way after the Russian invasion of Crimea. In this study, some names such as Abdülhalim Efendi (dec. 1210/1795), Muhammed (Emin) Efendi (dec. 1243/1827), Abdullah Efendi (dec. after 1242/1827), Abdülhayy Efendi (dec. 1339/1920), Ahmed Efendi (dec. after 1205/1791), Ali Şücâî Efendi (dec. 1341/1922), Hasan Rüşdü Efendi (dec. 1311/1894), Selim Efendi (dec. 1260/1844) and Şerafeddin Şerif Efendi (dec. 1331/1913), who attended to the lessons in presence, will be discussed and in this context, a brief information will be given about their life stories, the years they attended lessons in presence, their positions in the assembly and their scientific rank, and then, the work of the lesson in presence that Crimean Muhammed Emin Efendi gave will be analyzed and transcribed. 

The only source regarding the content of the lessons in presence is the texts of teaching and negotiations. However, few of these texts survived to the present day, especially those with old dates. One of them belongs to Muhammed Efendi of Crimea. This 13-leaf work is kept at the Turkish Manuscripts in the Section of Istanbul University Library at number 7297 as a manuscript, and its language is Turkish. This work, in which the verses 139-142 of Surah Âl- Imrân discussed in the 3rd assembly of lessons in presence in the year 1238 and were interpreted during the reign of Sultan Mahmud III, gives some ideas about the content of the lessons in presence and the method of interpretation of the verses. Just like Baydâvî's Anvâru't-Tanzîl and Fahruddîn al-Râzî's Mefâtîh which are used as the main sources, in the work the method of interpretation of the narration is used, which only the text of the negotiation is included, but it is seen that the method of discernment is also emphasized. In this context, the verses are interpreted through verses, hadiths, and the views of early scholars, as well as extensive linguistic analyses, theological discussions, the effect of readings on meaning and similar issues were mainly discussed. As far as it is understood, this method, which is also frequently used in the tafsir (interpretation) texts of classical period, was also adopted and applied by the mukarrirs of lessons in presence.

According to our findings in this study, ten scholars from Crimea, two of whom were mukarrirs and eight of whom were interlocutors, attended the lessons in presence, which were a very high-level scientific activities. This data have been obtained from the available records. Information on the total number of people attending classes and the number of assemblies should be approached with caution, since no records of some years have survived. These numbers are likely to change as new documents become available.

Keywords

Tafsir, Ottoman, Crimea, Huzur Lessons, Muhammed Emin Efendi

References

• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. 5 Cilt. İstanbul: Milli Gazete Yayınları, 1980.
• Alpaydın, Mehmet Akif. “Hulâsatü’l-Mukarrirîn: Huzur Dersi’nde Fâtiha Tefsirinden Süzülenler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (2018), 193-210.
• Arpa, Recep. “Huzur Derslerinde Kâdî Beydâvî Tefsiri mi Takip Edilirdi?”. Osmanlıda Tefsir Dersi Gelenekleri. ed. Ömer Kara vd.. 91-156. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi Araştırmaları, 2018.
• Atâ, Tayyarzâde. Osmanlı Saray Tarihi/Tarih-i Enderun. 5 Cilt. nşr. Mehmet Arslan. İstanbul: Kitabevi, 2010.
• Bursalı, Mehmed Tahir. İdâre-i Osmâniye Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Orhaniye, 1335.
• Demirpolat, Enver. “Huzur Derslerine Katılan Harputlu Âlimler”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2012), 213-237.
• İnalcık, Halil. “Kırım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/450-458. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• İpşirli, Mehmet. “Huzur Dersleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/441-444. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• İlmiyye Salnamesi (Osmanlı İlmiyye Teşkilatı ve Şeyhülislamlar). haz. Seyit Ali Kahraman vd.. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
• Kara, Ömer. “İslâm Geleneğinde Ümerâ Huzurundaki Bilimsel Toplantıların Osmanlıcası: Huzur Dersleri”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları 2/299-369. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 2013.
• Kara, Ömer. “Osmanlı’da Huzur Dersleri Geleneği Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011), 519-539.
• Kartal, Alparslan. “Huzur Derslerine Katılan Karslı Âlimler”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2017), 224-243.
• Kavak, Nuri. Osmanlı Bürokrasisinde Görev Almış Kırım Kökenli Devlet Adamları. İstanbul: Has Matbaacılık, 2017.
• Kırımlı Muhammed Emin b. Esad Efendi. Âl-i İmrân Sûresi 139-142 Âyetlerin Tefsiri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (Yıldız Sarayı Kütüphanesi Eserleri), Türkçe Yazmalar Bölümü, 7297, 1b-13a.
• Mardin, Ebül‘ulâ. Huzur Dersleri. 3 Cilt. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1951 (2 ve 3. Ciltler 1966’da aynı matbaada basılmıştır).
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 4. Basım, 1993.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniyye (I-IV/ıı). haz. Ali Aktan vd.. İstanbul: Sebil Yayınıevi, 1995.
• Temizer, Aydın. “Osmanlıda Huzur Dersi Örnekleri Tahlil ve Tenkitli Tefsir Metni Neşirleri I”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/28 (2013), 65-92.
• Uşaklıgil, Halit Ziya. Saray ve Ötesi: Son Hatıralar. İstanbul: Özgür Yayınları, 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1965.
• Yüksel, Ahmet - Karademir, Zafer. “Ulema, Göç ve Devlet: Kırım Harbinden Sonra Osmanlı Ülkesine Göç Eden Ulemanın İskânına Dair Bazı Bilgiler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 52/1 (2012), 169-190.