Tanzimat Fermanı’nın İlanından Latin Alfabesinin Kabulüne Elifbâ Öğretimi

Year 2020, Issue: 15, 579 - 616, 30.12.2020

Hatice Ayar İrfan Başkurt

https://doi.org/10.18498/amailad.799640

Cited By: 1

Abstract

İslam dünyasında Kur’ân’ın öğrenilmesi ve öğretilmesi, İslam’ın ilk günlerinden itibaren önemli bir vazife olarak kabul edilmiştir. Kur’ân öğretiminin ilk basamağı hiç kuşkusuz Arap alfabesinin öğretilmesidir. Elifbâlar yoluyla yapılan bu öğretim faaliyeti, Kur’ân’ın usulüne uygun olarak okunabilmesi açısından önemlidir.
Bu çalışmada Tanzimat Fermanı’nın ilanından Latin alfabesinin kabulüne (1839-1928) kadar geçen sürede ilk mekteplerde okutulan elifbâ dersinin tarihi süreci ele alınmaktadır. Araştırmanın temel problemi, Tanzimat Fermanı’nın ilanından Latin alfabesinin kabulüne (1839-1928) kadar geçen sürede sıbyan mektepleri ve ibtidâî mekteplerde okutulan elifbâlarda Kur’ân nasıl öğretilmiştir? olarak belirlenmiştir.
Araştırmada mekteplerdeki elifbâ derslerinde yaşanan problemler ile derslerde kullanılan yöntemlerin tespit edilmesi ve elifbâlardaki gelişimin Kur’ân öğretimi bağlamında değerlendirilmesi hedeflenmiştir. İslam’ın ilk günlerinden günümüze Kur’ân’ın öğrenilmesine ve öğretilmesine büyük önem verilmesine rağmen Kur’ân’ın öğretildiği elifbâlarla ilgili çalışmaların yetersiz olduğu görülmektedir. Bu sebeple çalışmamız elifbâ öğretimi ile ilgili tarihi birikimi ortaya koyması bakımından önem arz etmektedir.
Nitel yöntemin kullanıldığı araştırmada doküman analizi yapılmıştır. Çalışmada elifbâ öğretiminin tarihi süreci ile ilgili verilere literatür taraması ve Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivlerinden ulaşılmıştır. Çalışmada tetkik edilen 1856-1928 yılları arasında yayımlanmış elifbâlara ulaşmak için Milli Kütüphane başta olmak üzere birçok kütüphanenin katalogları taranmıştır. Ayrıca elifbâları tespit etmek için sahaflara ve koleksiyonerlere de başvurulmuştur. 1856-1928 yılları arasında hazırlanmış 200’ün üzerinde elifbâ tespit edilmiştir. Bu elifbâlar Osmanlı Türkçesi öğretiminde kullanılanlar, Kur’ân öğretiminde kullanılanlar hem Osmanlı Türkçesi hem de Kur’ân öğretiminde kullanılanlar olarak 3’lü tasnife tabi tutulmuştur. Çalışmada hem Osmanlı Türkçesi hem de Kur’ân öğretim elifbâları ele alınmıştır. Bu doğrultuda tespit edilen 62 elifbânın bazıları dijital bazıları ise matbu olarak temin edilmiştir. Elifbâların incelenmesi sırasında betimsel analiz yapılmış, elde edilen veriler yorumlanarak sonuçlara ulaşılmıştır.
Araştırmamızın neticesinde sıbyan mekteplerindeki elifbâ derslerinde 19. yüzyılın ortalarına kadar Kur’ân öğretiminin ön planda olduğu, Osmanlı Türkçesi öğretiminin ise ikinci planda kaldığı görülmüştür. Kur’ân ve Osmanlı Türkçesinin öğretiminde yaşanan problemlerin sıbyan mekteplerine kayıt dönemi ve devam zorunluluğu olmaması; buna bağlı olarak derslerin bireysel usul ile yapılması ve tek bir elifbâ kullanılarak hem Kur’ân’ın hem Osmanlı Türkçesinin öğretilmeye çalışılması ile yakından ilgili olduğu belirlenmiştir. 19. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı Türkçesini öğrenmenin geçmişe nazaran daha önemli hale gelmesinin, sıbyan mekteplerine alternatif olarak açılan ibtidâî mekteplerinde Kur’ân öğretiminin ikinci plana alınmasına sebep olduğu tespit edilmiştir. Özellikle 1890 yılından itibaren Osmanlı Türkçesi öğretmek amacıyla savtî usul ile hazırlanan elifbâlarda harflerin Türkçe seslerinin öğretilmesi, Türkçe açısından benzer sesli harflerin aynı harfmiş gibi kavratılması, Kur’ân okumak için gerekli olan cezm, şedde, med gibi konulara yeterince zaman ayrılmaması Kur’ân öğretimini olumsuz etkilemiştir. Söz konusu problemin çözümüne yönelik olarak Selanik Muallimler Kongresinde alınan kararlar neticesinde 1911 yılından itibaren Kur’ân ve Osmanlı Türkçesi öğretimi için ayrı ayrı elifbâlar hazırlanması da Kur’ân öğretimi açısından önemli bir gelişme olmuştur.
Tetkik edilen elifbâlardan hareketle günümüzde Kur’ân öğretiminde kullanılacak elifbâların sesi esas alarak hazırlanmasının öğrenmeyi kolaylaştıracağı, harflerin Arapça seslerinin doğru telaffuz edilebilmesi açısından faydalı olacağı anlaşılmıştır. Ayrıca Kur’ân elifbâsı öğretiminde Türkçe bakımından sesleri birbirine benzeyen ص س ث harflerinin s harfinde birleştirilmeden farklı seslere sahip oldukları vurgulanarak; harflerin tavşanın ﻂ’sı, kurbağanın ﻕ’ı örneklerinde olduğu gibi Arapça harfler ile Türkçe harfler arasında ses bağı kurulmadan öğretilmesinin, Kur’ân’ın doğru telaffuzlarla okunmasını kolaylaştıracağı belirlenmiştir. 

Keywords

Din Eğitimi, Sıbyan Mektepleri, Elifbâ Öğretimi, Ses Yöntemi, Harf Yöntemi

The teaching of Elifbā (the Qurānic Alphabet) from the Proclamation of the Imperial Edict of Tanzimat to the Acceptance of the Latin Alphabet

Abstract

In the Islamic world, both learning and teaching of the Qur’ān has been considered an important duty since the early days. The first step of teaching the Qur’ān is undoubtedly the teaching of Arabic Alphabet. The teaching activity through elifbās (the Qur’ānic Alphabet) is important for proper reading of the Qur’ān.
In this study, the historical process of the elifbā courses taught at primary schools from the proclamation of the Imperial Edict of Tanzimat to the acceptance of the Latin Alphabet (1839-1928), is discussed. The basic problem of the research was identified as discussing the questions of “How was the Qur’ān taught with the elifbās, which were used in primary schools in the period from the proclamation of the Imperial Edict of Tanzimat until the acceptance of the Latin alphabet (1839-1928)?”.
The aim of the study was to identify the problems experienced in elifbā courses with its methods, and to evaluate the development in elifbās in the context of teaching the Qur’ān. Although great importance has been paid to the learning and teaching of the Qur’ān from the early days of Islam to our present day, it is seen that studies conducted on the elifbās with which the Qur’ān is taught are insufficient. For this reason, this study is important in terms of revealing the historical accumulation related to elifbā teaching.

In this study, the document analysis, one of the method of qualitative researches, was used. The data on the historical process of elifbā teaching was obtained from the literature review and Ottoman Archives of the Presidency. The catalogs of many libraries, which especially the National Library, were scanned to reach the elifbās published between 1856 and 1928. Also, second-hand booksellers and collectors were applied to obtain elifbās. In this way, more than 200 elifbās were identified that were prepared between 1856 and 1928. These elifbās were classified as sections in Ottoman Turkish teaching, teaching of the Qur’ān, and teaching of both Ottoman Turkish and Qur’ān. In the study, elifbās both for Ottoman Turkish and Qur’ān teaching was examined. In this direction, some of the 62 elifbās identified were supplied as digital and printed. During the examination of the elifbās, descriptive analysis was done and the resulting data were interpreted to reach results.
As a result of the study, it was seen that the elifbā classes in primary schools were at the forefront of teaching the Qur’an until the mid-19th, while the teaching of Ottoman Turkish remained secondary. It was found that the problems experienced in the teaching of the Qur’ān and Ottoman Turkish were closely related to issues such as the registration and attendance to primary schools were being not obligatory, the lessons being done individually, and that both the Qur’ān and Ottoman Turkish were taught by using one single elifbā. Since the past as of mid-19th, it was found that learning of Ottoman Turkish became more important than in the past, which has led to the teaching of Qur’an to secondary after the opening of Secondary Schools as an alternative to Primary Schools. Especially from 1890s onwards, some factors such as the teaching of Turkish sounds of letters in the elifbās that were prepared with sound method to teach Ottoman Turkish, the grasping of similar vowel letters in Turkish as if they were the same letters, and the fact that not adequate time was allocated for the subjects, such as cazm, shadda, and mad which are necessary to read the Qur’ān, negatively affected the teaching of the Qur’ān. As a result of the decisions at the Thessalian Teachers Congress gathered to solve the problem in question, the preparation of separate elifbās for the teaching of Qur’an and Ottoman Turkish has been an important development in terms of teaching the Qur’ān since 1911.
Based on the studied elifbās, it was understood that the preparation of elifbās to use in the teaching of the Qur’ān based on sounds that will facilitate learning in our present day, and will be useful for the correct pronunciation of Arabic sounds of letters. Furthermore, it has been determined that in the teaching of Qur’ān elifbā without combining similar letters, such as ص س ث in s, which are similar in Turkish, by emphasizing that they have different sounds, and without establishing a sound link between Arabic letters and Turkish letters, as in the examples of a tie’s ﻂ, and a germ’s ﻕ, will make it easier to read the Qur’ān with the correct pronunciation.

Keywords

Religious Education, Primary Schools, Elifbā Teaching, Sound Method, Letter Method

References

• Abdi Kamil. Tecvîd. İstanbul: y.y., 1299/1883.
• Abdullah Vehbi. Usûl-i İbtidâî yahut Mu‘allimlere Rehnümâ. b.y.: Serasi Matbaası, 1315.
• Abdülfettah. Yeni Tertîb Elifbâ-yı Os̱mânî. b.y.: y.y., ts.
• Ahmed Cevad. Yeni Elifbâ: Kur’an Okuyorum. İstanbul: Matbaa-i Os̱mânîye, 1328 . Ahmed Cevad. Usûl-i Ṣavtiyye Üzere Altûn Elifbâ. Dersaâdet: Kitabhane-i İslam ve Askeri, 1332.
• Ahmed Cevdet Paşa. Tarih-i Cevdet. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye, 1301/1884.
• Ahmed Hâdî Maksudî. Mu‘allim-i s̱ânî elifbâ-yı ‘Arabî. Kazan: y.y., 1331.
• Ahmed Nazif. Tertîb-i s̱ânî Elifbâ’yı Cedîd. b.y.: y.y., 2. Basım, 1335.
• Ahmet Şükrü. Türkçe Elifbâ. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1331.
• Akyürek, Süleyman. “Kabîsî”. Klasik İslam Eğitimcileri. ed. Mustafa Köylü - Ahmet Koç. 125-158. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Akyürek, Süleyman. “Tanzimat Dönemi İlköğretim Okullarında Usûl-i Cedîd Hareketi”. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi, 2012.
• Ali Haydar - H. H. Tecrübeli Kolay Elifbâ. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1337.
• Ali Haydar. “Elifbâ Kitâbiyâtı”. Mu‘allimler Mecmu‘ası. 17-18 (1924), 350-359.
• Ali Haydar. Kur’an-ı Kerim Elifbâsı. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 3. Basım, 1927.
• Ali İrfan. Son Elifbâ-yı Os̱mânî. Dersaâdet: Şems Matbaası, 1328.
• Ali Rıza Bey. Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. sad. A. Şükrü Çoruh. İstanbul: Kitapevi Yayınları, 2001.
• Ayvazof, Hasan Sabri. Usûl-i Tedrîs ve Ta‘lim-i Terbiye. b.y.: Bahariye Matbaası, 1906.
• Baymur, Fuat. İlkokuma Yazma Öğretimi. İstanbul: İnkılab Kitabevi, 1947.
• Bayraktar, Mehmet Faruk. “Muhammed İbn Sahnûn”. Klasik İslam Eğitimcileri. ed. Mustafa Köylü - Ahmet Koç. 19-37. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Berker, Aziz. Türkiye’de İlk Öğretim. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• Binbaşıoğlu, Cavit. Başlangıçtan Günümüze Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Anı Yayımları, 2009.
• Cem‘iyet-i Tedrîsiyye-i. Elifbâ Risâlesi. İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Gazetehanesi, 1283/1867.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Mesâil-i Mühimme [İ. MSM]. No. 25, Gömlek No. 653.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Hariciye [İ. DH]. No. 134, Gömlek No. 6903.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ [İ. MVL]. No. 481, Gömlek No. 21788.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Şûrâ-i Devlet [ŞD]. No. 205, Gömlek No. 11.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Mesâil-i Mühimme İ. MSM. No. 25, Gömlek No. 261.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Mektûbî Kalemi [MF. MKT]. No. 2, Gömlek No. 176.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Dahiliye [İ. DH]. No. 679, Gömlek No. 47295.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Mektûbî Kalemi [MF. MKT]. No. 391, Gömlek No. 20.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Meclîs-i Vâlâ [İ. MVL]. No. 280, Gömlek No. 10938.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Tedrîsât-ı İbtidâîye Kalemi [MF. İBT], No. 8, Gömlek No. 17.
• (COA), Osmanlı Arşivi. Tedrîsât-ı İbtidâîye Kalemi [MF. İBT], No. 4, Gömlek No. 43.
• Demir Hafız Mehmed. Kur’an-ı Kerim Esaslı Tatbikat Dersleri. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 2. Basım, 1345.
• Dodurgalı, Abdurrahman. “İbn Sînâ”. Klasik İslam Eğitimcileri. ed. Mustafa Köylü - Ahmet Koç. 183-217. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Düstûr Birinci Tertîb. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289/1873.
• Elifbâ Cüz’ü. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Emanetler Hazinesi, 436, 18a, ts.
• Elifbâ Cüz’ü. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Emanetler Hazinesi, 437, 18a, ts.
• Elifbâ Cüz’ü. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, 2561/165, 18a, ts.
• Elifbâ Cüz’ü. İstanbul: Sakıp Sabancı Müzesi, 190-0410, 18a, ts.
• Elifbâ. b.y.: y.y., 1272/1856.
• Ergin, Osman. Türkiye Maârif Tarihi. 5 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1977.
• Etfâlin Taʽlîm ve Tedrîs ve Terbiyelerine ne vechile Eylemeleri Lazım Geleceğine dair Ṣıbyân Mekâtib-i Ḫâce Efendilere İʽtâ Olunacak Taʽlîmât. İstanbul: y.y., 1263/1847.
• Fikri. Türkçe Yeni Elifbâ. İstanbul: Karabet Matbaası, 2. Basım, 1330.
• Hafız Nuri. Teshîl-i kırâat-ı Arabiye. İstanbul: Mürettibin-i Osmânîye Matbaası, 1329.
• Heyet. “Elifbâ Müzâkerâtı”. Selanik Vilâyeti Birinci Mu‘allimler Kongresi Mecmu‘ası. 350-359. Selanik: Osmaniye Matbaası, 1328.
• Hızlı, Mefail. Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Rağbet Yayınları, 1995.
• İlk Mekteplerin Müfredat Programı. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1340.
• İlk Mekteplerin Müfredat Programı. İstanbul: Milli Matbaa, 1926.
• İlk, Orta Tedrisat Mektepleri Müfredat Programı. Ankara: y.y., 1338.
• İsmail Gaspıralı. Ḫâce-i Sıbyan. Bahçesaray: Tercüman Basımhanesi, 1890.
• İsmail Gaspıralı. “Tedrisât-ı Umûmiye Hakkında”. Ṣıraṭ-ı Mustaḳim 49 (Temmuz 1324), 364.
• İsmail Hakkı. İsmail Hakkı Elifbâsı. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1308/1891.
• Kara, İsmail - Birinci, Ali. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Kilisli Muallim Rıfat. “Mekteb Hatıraları”. Muallimler Mecmuası. 30 (1925), 1338-1358.
• M. Abdülkadir. Çocuklarıma Elifbâ-yı Türkî. Dersaâdet: y.y., 1327.
• M. Şerif. Rehber-i Tedrîs. İstanbul: Tanin Matbaası, 1327.
• Maarifi Umumiye Niẓamnâmesi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1286/1869.
• Mahmud Cevad. Ma‘ârif-i Umûmiye Neẓâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcrâatı XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1338.
• Mehmed Ali Harputi. Resimli İlâveli Nev Usûl Taʽlîm-i Kırâ’at yâhûd Elifbâ-yı Türkî. İstanbul: Matbaa-i Mokosyan, 2. Basım, 1326.
• Mehmed Cevdet. Feyzü’l amim fî esrari’t-taʽlîm. b.y.: y.y., 1290/1874.
• Mehmed Emin. Tertîbât-ı Cedîde Üzere Teshilatlı Türkçe Elifbâ ve Usûl-i Kırâat. b.y.: y.y. 1330.
• Mehmed Halid. Kur’an Muallimi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1341.
• Mehmed Halid. Taʽlîmu’l-Kur’ân. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1341.
• Mehmed Hilmi. Osmanlı Hürriyet Elifbâsı ve Otuz Günde Okumak Yazmak. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1327.
• Mehmed İzzet. Yeni Kırâatden Elifbâ. İstanbul: Kanaat Matbaası, 1328.
• Mehmed Masum. Usûl-i Savtiyye. İstanbul: Matbaa-i Arşak Garoyan, 7. Basım, 1330.
• Mehmed Masum. Usûl-i Ṣavtiyye Elifbâ. İstanbul: Edeb Matbaası, 3. Basım, 1325.
• Mehmed Rüşdî. Nuhbetü’l-Etfâl. İstanbul: Necip Efendi Litografya Destgâhı, 1274/1858.
• Mekâtib-i İbtidâiye Ders Müfredatı. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332.
• Muallim Cevdet. “25 Sene Evvelki Hatıralardan: Selim Sabit Merhum Hakkında”. Tedrisat Mecmuası. 13/18 (Nisan 1925), 360-367.
• Muallim Naci. Ömer’in Çocukluğu. İstanbul: Morpa, 2007.
• Muhammed Raşid bin Halil. Risâle-i Elifbâ’iyye. İstanbul: Aşir Efendinin Taş Destegâhı, 1280/1864.
• Muṣaḥḥaḥ Elifbâ-yı Os̱mânî. İstanbul: Evkâf-ı İslamiyye Matba‘ası, 12. Basım, 1322/1907.
• Mustafa Faik. Usûl-i Ṣavtiyye ve Ameliyye Üzere Müretteb Mükemmel ve Muṣavver Elifbâ-yı Os̱mânî. İstanbul: Şems Matbaası, 1330.
• Mustafa Faik. Yeni Usûl Resimli Türk-Osmanlı Elifbâsı yahut Türkçe Diline Başlangıç. İstanbul: Sancakcıyan Matbaası, 1327.
• Mustafa Hamid. Resimli Elifbâ. İstanbul: Kitabhane-i Hilmi, 4. Basım, 1339.
• Mustafa Şefik. Resimli Güzel Elifbâ: İkinci Kısım-Kur’an-ı Kerim’e Hazırlık. İstanbul: y.y., 1340.
• Mustafa Şefik. Resimli Güzel Elifbâ. İstanbul: y.y., 4. Basım, 1925.
• Midhat Sadullah. Cumhuriyet Elifbâsı-Kur’an-ı Kerim'e Başlıyorum. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye, Matbaa ve Kütübhanesi, 1342.
• Nasıf b. Mü’min el Mâluf. Elif Cüz’ü. Paris: y.y., 1279/1863.
• Necib Asım. “Elifbâmız Hakkında Bazı Mülâhazalar”. Daru’l Fünûn Edebiyat Fakültesi Mecmu‘ası 2 (1332-1334), 131-136.
• Necib. Elifbâ-yı Os̱mânî. İstanbul: y.y., 1281/1865.
• Rasim, Ahmet. Falaka. sad. Sabri Koz. İstanbul: Arba Yayınları, 1987.
• Salih İhsan. Osmanlı Lisânı Elifbâsı. İstanbul: Matbaa-i Ahmet İhsan, 1326.
• Sâlnâme-i Neẓâret-i Ma‘ârif-i Umûmiyye-İkinci Sene-. Dârülhilâfetülâliye: Matbaa-i Âmire, 1317.
• Sâlnâme-i Neẓâret-i Ma‘ârif-i Umûmiyye-Üçüncü Sene-. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1318.
• Satı Bey. “Elifbâyı Nasıl Öğretmeli”. Tedrîsât-ı İbtidâîye Mecmu‘ası 1 (Şubat 1326). 20-23.
• Satı Bey. “Tahsîl-i İbtidâî Hakkında-Ma‘ârif Neẓâretinin Yeni İçtihadı”. İçtihad 67 (12 Haziran 1913). 1462-1466.
• Selim Sabit. Risâle-yi Elifbâ’iyye. İstanbul: y.y., 1282/1866.
• Selim Sabit. Elifbâ-yı Os̱mânî. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1290/1874.
• Selim Sabit Efendi. Rehnümâ-i Mu‘allimîn. b.y.: y.y., ts.
• Somel, Selçuk Akşin. “Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Osmanlı Eğitim Düzeninde Dönüşümler”. 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856). 61-84.
• İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 2007.
• Şahbaz, Namık Kemal. Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kadar (1839-1928) Türkiye’de İlkokuma ve Yazma Öğretimi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Tecvîd. İstanbul: y.y., 1314/1897.
• Tedrîsât-ı İbtidâ’iyye Kânûn-ı Muvaḳḳatî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1329.
• Te’lif ve Tercüme Niẓamnâmesi. Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1287.
• Tırnovalı Muhammed Nuri. Münteḫab Elifbâ-yı Os̱mânî. İstanbul: y.y., 1311/1894.
• Türkyılmaz, Selçuk. İsmail Gaspıralı’nın Eğitim Anlayışı. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Usûl-i Cedîde üzere Müretteb Elifbâ Cüz’ü. İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, 3. Basım, 1275/1859.
• Yahya Kemal. Çocukluğum, Gençliğim, Siyasi ve Edebi Hatıralarım. İstanbul: Fetih Cemiyeti, 1986.
• Yücel, Hasan Ali. Geçtiğim Günlerden. İstanbul: İletişim Yayınları, 1990.
• Zengin, Zeki Salih. Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi (1839-1876). İstanbul: MEB Yayınları, 2004.
• Zengin, Zeki Salih. II. Abdülhamid Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. Adana: Baki Kitabevi, 2003.