Yusufefendizâde’nin Mecmualarda Yer Alan Şiirleri ve Edebî Yönü

Year 2024, Issue: 23, 131 - 168

Burçin Özdemir

https://doi.org/10.18498/amailad.1558166

Abstract

Yusufefendizâde Abdullâh Hilmî, Osmanlı Devleti’nin âlim ve şairlerindendir. Şiirlerinde Hilmî mahlasını kullanan şair, dedesi Amasyalı reisü’l-kurrâ Yusufefendi’ye nispetle Yusufefendizâde lakabıyla şöhret kazanmıştır. Şairin nesep kaydı, Yusufefendizâde Ebû Muhammed Abdullâh Hilmî bin Muhammed bin Yusuf bin Abdirrahman el-Ahıskavî el-Amâsî el-İslambûlî el-Hanefî er-Rûmî olarak değişik kaynaklarda geçmektedir. Şairin doğum yerini bazı kaynaklar Amasya olarak gösterirken bazı kaynaklar ise İstanbul olarak göstermektedir. Abdizâde Hüseyin Hüsamettin Yaşar tarafından kaleme alınan Amasya Tarihi’nde ise Yusufefendizâde ile ilgili bilgiler diğer kaynaklarda yer alan bilgilerle karşılaştırılmış, Tuhfe-i Hattâtîn’de Yusufefendizâde için söylenen ‘şehrîdir’ yani ’İstanbullu’dur’ ifadesinin doğru olmadığı belirtilmiştir. Amasya Tarihi’ne göre Yusufefendizâde Amasya’da doğmuştur. 18. yüzyılda yaşamış, Osmanlı Devleti’nin meşhur kıraat âlimlerinden olan Yusufefendizâde, Buhârî’nin Sahîh’ini Necâhu’l-kârî li Sahîhi’l-Buhârî adıyla otuz cilt hâlinde şerh etmesinden dolayı Buhârî şârihi olarak da tanınmıştır. Aynı zamanda hattat ve şair olan Yusufefendizâde, ilmin birden fazla şubesinde eserler vermiş, çok yönlü bir ilim adamıdır. Yaklaşık bir asır süren yaşamı boyunca imamlık, medreselerde hocalık, kütüphane müdürlüğü ve şeyhü’l-kurrâ olarak vazifeler icra etmiştir. Divan edebiyatının önemli simalarından Müstakimzâde Süleyman Sadeddin ile Osmanlı sadrazamı Koca Râgıb Paşa, Yusufefendizâde’nin talebelerindendir. Bugüne kadar Yusufefendizâde ile ilgili yapılan çalışmalarda onun başta kıraat olmak üzere hadis, tefsir gibi İslami ilimlerdeki vukufiyeti ve bu çerçevede yazdığı eserleri etraflıca incelenmiştir. Ancak kaynaklarda şiirle ilgilendiği, Türkçe, Arapça ve Farsça şiirler yazdığı şeklinde bilgiler yer almasına rağmen Yusufefendizâde’nin şiirleri, şairliği ve edebî yönü üzerine müstakil bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu çalışmanın temel amacı, Yusufefendizâde’nin şiir ve güfte mecmualarında bulunan şiirlerini tespit etmek ve şairin edebî yönünü ortaya koymaktır. Yusufefendizâde, şiirlerinde Hilmî mahlasını kullanmıştır. Şairin bilinen şiirleri, iki tezkirede bulunan toplam dört beyitten ibarettir. Bunlar; Râmiz’in Âdâb-ı Zurafâ’sında verilen İ’lem-i cem’u’l-verâ seyyidinâ Mustafâ / Şâfi’-i rûz-ı cezâ seyyidinâ Mustafâ beyti ile başlayan üç beyit ile Fatîn’in Hatîmetü’l-Eşâr’ında verilen Fezâ-yı dergehin kân-ı atadır yâ Resûlallâh / Cenâbın melce-i ehl-i recâdır yâ Resûlallâh şeklindeki bir beyittir. Bu beyitlerden hareketle çeşitli şiir ve güfte mecmualarında Hilmî mahlaslı şiirler taranmıştır. Divan şairleri arasında Hilmî mahlasının yaygın olarak kullanılması, bu mahlasla yazılan şiirlerin hangi şaire ait olduğunun belirlenmesini oldukça zorlaştırmıştır. Mecmua nüshaları ve nüsha üzerine yapılan tez çalışmalarının karşılaştırmalı incelenmesi sonucunda Yusufefendizâde’ye ait olan yedisi Türkçe biri Farsça sekiz şiir tespit edilmiştir. Bu şiirlerin toplamda yedi farklı şiir ve güfte mecmuasında bulunduğu görülmüştür. Şairin şiirlerinin bulunduğu mecmua nüshaları; Süleymaniye Kütüphanesi Galata Mevlevîhânesi numara 200’de bulunan Mecmû′a-i Eş′âr isimli şiir mecmuası, Süleymaniye Kütüphanesi Kadızâde Burhaneddin Bölümü numara 47’de bulunan Mecmû’atü’l-Kasâid adlı güfte mecmuası, Topkapı Kütüphanesi Bağdat Köşkü Bölümü numara 402’de İlahi Mecmuası adıyla kayıtlı mecmua, Milli Kütüphane Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi Numara 06 Hk 1721’de Mecmû'a-i Eş'âr adıyla kayıtlı güfte mecmuası, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü numara 3397’de bulunan Mecmûa-i İlâhiyyât isimli güfte mecmuası (Müstakimzâde Mecmuası), Rıfat Kütük Özel Kütüphanesi’nde bulunan Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî’nin Naat mecmuası, İBB Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Yazmaları OE_YZ_0561 numarada kayıtlı şiir mecmuasıdır. Bu mecmualarda Hilmî mahlasıyla yazılmış başka şiirler de bulunmaktadır. Ancak bir mecmuada Hilmî mahlasıyla tespit edilmiş bir şiir diğer mecmualardan herhangi bir şekilde tanıklanamıyorsa ya da şairin ismi ‘Yusufefendizâde Abdullah Hilmî” şeklinde açıkça yazılmamışsa bu şiirlerin Yusufefendizâde’ye ait olması ile ilgili kesin bir hüküm vermek mümkün görünmediğinden çalışma kapsamı dışında bırakılmıştır. Mecmualarda bulunan şiirlerin hepsi dinî içeriklidir. Dört şiir na’t türünde, bir şiir de münacat türündedir. Diğer şiirlerde; Allah aşkı, Allah’ı çokça zikretme, masivayı terk etme, kulluğa devam etme, günahlardan pişman olma gibi konular işlenmiştir. Şair, şiirlerin mahlas beytinde kendisinden ‘Hilmî-i âciz, Hilmî-i pür-cürm, Hilmî-i nâşâd, bende-i Hilmî-i fakîr’ şeklinde bahsetmektedir. Yusufefendizâde’nin şiirlerinin güfte mecmualarında kayıtlı olması, şiirlerinin aynı zamanda bestelendiğini de göstermektedir. Şairin bazı şiirlerinin Dede, Tosunzâde Abdullâh, Enfî Hasan Ağa adlı bestekârlar tarafından bestelenmiş olduğu görülmüştür.

Keywords

Türk-İslam Edebiyatı, Klasik Türk Şiiri, Yusuf Efendizâde Abdullâh Hilmî, Şiir/Güfte mecmuaları, 18. yy.

Yusufafandizâdah's Poems in Magazines and His Literary Aspects

Abstract

Yusuf Efendizâde Abdullâh Hilmî was a scholar and poet of the Ottoman Empire. Yusuf Efendizâde, who lived in the 18th century and was one of the famous qiraat scholars of the Ottoman Empire, was also known as the commentator of al-Bukhârî because he annotated al-Bukhârî's Sahîh in 30 volumes under the title Necâhu’l-kârî li Sahîhi’l-Buhârî. Yusuf Efendizâde, who was also a calligrapher and poet, was a versatile scholar who produced works in more than one branch of science. He served as imam, teacher in madrasahs, library director and sheikh al-kurrâ throughout his life, which lasted nearly a century. Müstakimzâde Süleyman Sadeddin, one of the important figures of Divan literature, and Ottoman grand vizier Koca Râgıb Paşa were among Yusuf Efendizâde's students. In the studies on Yusuf Efendizâde until today, his knowledge in Islamic sciences such as hadith and tafsir, especially qiraat, and his works written within this framework have been analysed in detail. However, although there is information in the sources that he was interested in poetry and wrote poems in Turkish, Arabic and Persian, there is no independent study on Yusuf Efendizâde's poetry, poetry and literary direction. The main purpose of this study is to identify Yusuf Efendizâde's poems in poetry and lyrics magazines and to reveal the poet's literary direction. Yusuf Efendizâde used the pseudonym Hilmî in his poems. His known poems consist of a few couplets in Fatîn's Hatîmetü'l-Eşâr and Râmiz's Âdâb-ı Zurafâ's. Based on these couplets, poems with the pseudonym Hilmî were scanned in various poetry and lyrics magazines. The widespread use of the pseudonym Hilmî among Divan poets has made it very difficult to determine which poet the poems written with this pseudonym belong to. As a result of the comparative analysis of the magazine copies and the thesis studies on the copies, 8 poems belonging to Yusuf Efendizâde, 7 of which are in Turkish and 1 in Persian, were identified. These poems were found in 7 different poetry and lyrics magazines in total. Copies of the magazines containing the poet's poems; The poetry magazine titled Mecmû′a-i Eş′âr in Süleymaniye Library Mevlevîhâne of Galata number 200, the lyrics magazine titled Mecmû'atü'l-Kasâid in Süleymaniye Library Kadızâde Burhaneddin Section number 47, the magazine titled İlahi Mecmû′a in Topkapı Library Bağdad Köşkü Section number 402, the magazine titled Mecmû'a-i Eş'âr in National Library Adnan Ötüken Provincial Public Library number 06 Hk 1721, the magazine titled Mecmûa-i İlâhiyyât (Müstakimzâde’s magazine) in Süleymaniye Library Esad Efendi Department number 3397, Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî's Na’t magazine in Rıfat Kütük Private Library, poetry magazine registered in IBB Atatürk Library Osman Ergin Manuscripts OE_YZ_0561. All of the poems in these magazines have religious content. 4 poems are in na't genre and 1 poem is in munajat genre. In the other poems; subjects such as love of Allah, remembrance of Allah, abandoning masiva, continuing servitude, regretting sins are covered. The fact that Yusuf Efendizâde's poems are recorded in lyrics magazines shows that his poems were also composed. Some of the poet's poems were composed by composers named Dede, Tosunzâde Abdullâh, Enfî Hasan Ağa. In addition, the makam names in which the poems were composed are Hüseynî, nevrûz, usûl-i devr-i revân, rast, Baba Tâhir.

Keywords

Turkish-Islamic Literature, Classical Turkish Poetry, Poetry/lyrics collections, 18th century, Yūsufafandīzādah Abd al-Allāh Hilmī

References

• Akbaba, Sevgi. Mecmû′atü’l-Eş′ar, Süleymaniye Kütüphanesi Galata Mevlevîhânesi Numara: 200 (71-140) (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Aslantalay, Kamuran. Yusufefendizâde'nin “‘İnâyetü’l Meliki’l-Mün‘İm Li-Şerhi Sahihi Müslim” Adlı Eserinin Tahkîk ve Değerlendirilmesi (Tahâret, Hayz ve Namaz Kitapları). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Bostan, Osman. “Bir Osmanlı Kıraat Âlimi: Ahmed er-Rüşdî”. Amasya İlahiyat Dergisi, Haziran 2022, 183-218. https://doi.org/10.18498/amailad.1091995
• Demirci, Mehmet. "Hakîkat-i Muhammediyye", TDV İslâm Ansiklopedisi, 15/179-180, 1997. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakikat-i-muhammediyye (01.11.2024).
• Enuşeh, Hasan. Edeb-i Farsî der Anadolu vü Balkan. VI. cilt, Tahran, 1383.
• Erdem, Sadık. Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 1994.
• Erverdi, Ezel vd., Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi IV. cilt, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1981.
• Fatîn Davud, Fatîn Tezkiresi (Hâtimetü’l-Eşâr). haz. Ömer Çiftçi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr
• Gedik, Nusret. “Tarih Düşürme Geleneğinin İzinde Üsküdar’ın Kaybolmuş Yapıları”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X, ed. Coşkun Yılmaz, II/245-308, İstanbul, 2018.
• https://defter-i-ussak.blogspot.com/2019/04/hakkin-cemalin-gozleyen-hu-demesin-ya-ne-desin.html (13.09.2024)
• https://dilbeyti.com/besteler/938 (13.09.2024)
• https://neyzen.com/nota_arsivi/01_ilahiler/001_acem/hakkin_cemalin.pdf?__im- qRtszIQz=11744332046035554065 (13.09.2024)
• http://www.sanatmuziginotalari.com/ (13.09.2024)
• Kaya, Bayram Ali. Dem ile Semâ Arasında: Galata Mevlevîhânesi Koleksiyonu’ndaki Şiir Mecmualarının Sistematik Tasnifi. Sakarya: Sakarya Kitabevi, 2016.
• Kesik, Beyhan. “Koca Râgıb Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2014. https://teis.yesevi.edu.tr/madde- detay/koca-Râgıb-pasa (18.09.2024)
• Kütük, Aybala Sena. "Na't Mecmû'ası (Hüseyin Ayvansarâyî) (Rıfat Kütük Şahsi Kütüphanesi)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, 2022a. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/na-t-mecmu-asi-huseyin-ayvansarayi-rifat-kutuk- sahsi-kutuphanesi (29.09.2024)
• Kütük, Aybala Sena. Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî’nin Naat Mecmuası’nın Transkripsiyonlu Metni ve Mestap’a Göre Tasnifi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022b.
• Mecmû’atü’l-Kasâid, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızâde Burhaneddin Bölümü, 47, 150 varak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/289895
• Mecmû′a-i Eş′âr, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Galata Mevlevihanesi, 200, 1b-139b. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/246991
• Mecmû'a-i Eş'âr, Ankara: Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 06Hk 1721. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/585398
• Mecmûa-i İlâhiyyât, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, 3397, 147 varak. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/188202
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani c. 1, haz. Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri. c. 1, haz. Mustafa Tatcı vd. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2000.
• Menteş, Seda. İbb Atatürk Kitaplığı Oe_Yz_0561 Numarada Kayıtlı Şiir Mecmuasının Transkripsiyonlu Metni ve Mecmuaların Sistematik Tasnifi Projesi’ne (MESTAP) Göre Tasnifi. Kırşehir: Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Müstakimzâde Süleyman Sadeddin Efendi. Tuhfe-i Hattatin. İstanbul: İstanbul Devlet Matbabası, 1928.
• Öge, Ali. 18. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinden Yusufefendizâde’nin Kıraat İlmindeki Yeri. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı, 2019.
• Özcan, Nuri. "Ali Şîruganî". TDV İslâm Ansiklopedisi, 2/454, Ankara: TDV Yayınları, 1989. https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-sirugani (13.09.2024).
• Özcan, Nuri. "Hasan Ağa, Enfî". TDV İslâm Ansiklopedisi, 16/285-286, Ankara: TDV Yayınları, 1997. https://islamansiklopedisi.org.tr/hasan-aga-enfi (13.09.2024).
• Özkan, Halit. "Yûsufefendizâde". TDV İslâm Ansiklopedisi, 44/41-42, Ankara: TDV Yayınları, 2013. https://islamansiklopedisi.org.tr/Yusufefendizâde (18.09.2024).
• Şiir Mecmuası, İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmaları Bölümü, OE_YZ_0561, https://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/tr/
• Tobay, Ahmet. Yusufefendizâde Abdullâh Hilmî ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Tuman, Nail. Tuhfe-i Nâilî Divan Şairlerinin Muhtasar Biyografileri c. I, 1949.
• Turabi, Ahmet Hakkı. "Mecmû‘a (Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızâde Burhaneddin Bölümü, 47)". Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/mecmu-a-suleymaniye-kutuphanesi-kadizade- burhaneddin-bolumu-47 (29.09.2024)
• Yasar, Abdizâde Hüseyin Hüsamettin. Amasya Tarihi. ed. Songül Keçeci Kurt vd., c. 9-12, Amasya, 2022.
• Yıldırım, İsmail. Fındıklılı İsmet Efendi’nin Tekmiletü’ş-Şakayık Fi Hakkı Ehli’l-Hakaik’ı (İnceleme-Metin-Dizin). Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.