Zemahşerî’nin Ahkâm Âyetlerini Yorumlama Metodu Bağlamında Fıkıhçı Kişiliği -el-Keşşâf Örneği-

Yıl 2018, Sayı: 10, 213 - 260, 22.06.2018

Abdülkadir Tekin

https://doi.org/10.18498/amauifd.405306

Cited By: 4

Öz

Büyük bir dilci, edîp, şair, müfessir,
muhaddis olduğu bilinen ve “el-Keşşâf” isimli tefsiri ile meşhur olan Muhammed
el-Hârizmî ez-Zemahşerî’nin (ö. 538/1144) aynı zamanda seçkin ve yetkin bir
fakîh olduğu görülmektedir. Lügat, belâgat ve tefsir ilimlerinde daha fazla
iştiğal etmesinden dolayı bu ilimlerdeki yetkinliği ön plana çıkmış olan
Zemahşerî’nin araştırmacılar nezdinde fıkhî yönü ikinci planda kalmış hatta
unutulmuştur denilebilir. “el-Keşşâf”ta ahkâm âyetlerini açıklama yöntemine
bakıldığında müfessir Zemahşerî’den ziyade fakîh Zemahşerî görülür. Çünkü o sadece
âlimlerin/fakîhlerin görüşlerini sunmakla yetinmemiş, hüküm âyetlerini izah
ederken rivâyet ve dirâyet metodunu birlikte kullanmış, aynı zamanda konuyla
ilgili fıkhî delilleri ve istidlâl yöntemlerini tartışmış, yer yer bizzat
kendisi de hüküm istinbâtında bulunmuştur. İtikatta koyu bir mu̒tezilî taraftarı
olan Zemahşerî fıkıhta ise Hanefî mezhebine mensuptur. Söylem ve ifadeleri
incelendiğinde “itikâtta mezhebi taraftarlık/tutuculuk” onun belirgin
özelliklerinden birisi olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple onun hayatını
kaleme alan kitaplar daima mezhebî yönünü ön plana çıkaran tavrından
bahsetmişlerdir. Fakat onun “el-Keşşâf” isimli tefsirinde ahkâm âyetlerindeki
fıkhî konuları ele alırken amelde mensubu olduğu Hanefî mezhebine taassub
göstermeden, mutedil bir yaklaşım sergilediğine şahit olunmaktadır. Bu
çalışmada “el-Keşşâf”ta bazı ahkâm âyetlerinden örnekler bağlamında fıkhî konulara
yaklaşım tarzının özellikleri ve istişhâd metodu tespit edilerek Zemahşerî’nin
fıkıhçı kişiliği ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Zemahşerî, el-Keşşâf, Fıkıh, Hanefi, Ahkâm Âyetleri, Hüküm

The Islamic Juridical Personality of Zemahsheri in the Context of the Interpretation Method of the Provision Verses -al-Kashshaaf Example-

Öz

We also see that Mohammad al-Kharizm al-Zamakhshari (d.538/1144), which is known to be a great language expert, a man of letters, a poet, a who deals with hadith and famous for his named work "al-Kashshaf", is at the same time a distinguished and authorized Islamic  jurists. We can say that the second plan is left and even forgotten his İslamic jurist direction in the hands of researchers because of the more engaged in these sciences have come to the forefront. When we look at the way of expressing the verses of judicial in the "al-Kashshaf" we can see the Islamic jurists Zamakhshari than commentator Zamakhshari. Because he explains the provision verses, he used the method of the report and the circulation together at the same time he was not satisfied with merely presenting the views of scholars/ jurists, but also debated the relevant juridical evidence and methods of making provisions and he has been found in the judgment of the person himself. Zemahshari, a dark supporter of the Mutazıla, is a member of the Hanafi sect. When the discourse and expressions are examined, "sectarian bigotiry by faith" emerges as one of its distinctive features. But in his commentary of Qoran named work "al-Kashshaf" we are witnessing a moderate approach, especially in the Hanafi denomination, where he was a member of the deed when dealing with the fiqh issues in the verses of judicial, But in his commentary of Qor’an "al-Kashshaf" we are witnessing a moderate approach, without restraint in the Hanafi denomination, where he was a member of the deed when especially dealing with islamic jurisprudential issues. In this study, tried to put forward the direction of his İslamic jurist personality by determining the characteristics of the approach to the legal issues and the method of judgement in the "al-Kashshaf" context of examples from some verses judicial.

Anahtar Kelimeler

Zamakhsharı, al-Kashshaaf, Figh, al-Hanafi, Verses of Judicial, Provision

Kaynakça

• Abdurrezzak b. Hemmâm, Ebûbekr b. Nâfî’ el-Himyerî es-San’ânî. el-Musannef. thk. Habîbu’rrahmân el-A’zamî. Tevzî’ul-Mektebeti’l-İslâmî, 1403.
• Ahmed Ali, Muhammed İbrahim. el-Mezhebu ‘inde’l-Hanefiyyeti. Dirâsâtun fi’l-fıkhi’l-İslâmî, 1403.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2000, 21: 432-445.
• Aybakan, Bilal. “Gazzâli’nin Fıkıh İlmine Katkısı”. 900. Vefat Yılında İmam Gazzâlî. Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012: 377-389.
• Aybakan, Bilal. “el-Mühezzeb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 31: 518-520.
• Baktır, Mustafa. “İçki”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2000, 21: 458-462.
• Bedrân, Abdülkadir. el-Medhal ilâ mezhebi’l İmâm Ahmed b. Hanbel. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ty.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1969.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. Ankara, 1960.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdulhalîm Naccâr, Kahire: Dâru’l-Ma‘arif, 1959.
• Brockelmann, Carl. “al-Zamakhsharî”. E. J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936 L-Moriscos, E. J. Brill. Leiden, 1987.
• Cebûrî, Kâmil Salman. Mu‘cemu’l-üdebâ mine’l-asri’l-câhilî hatta sene 2002. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Zamahşerî ve Tefsiri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26/1 (1984): 59-96.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Ahkâmü'l-Kur'ân. nşr. Sâdık Kamhâvî. Kahire: Dâru’l-Mushaf, ty.
• Cüveyni, Mustafa Sâvî. Kırâe fî türâsi’z-Zemahşerî. İskenderiye: Münşeâtü’l-maârif, ty.
• Cüveyni, Mustafa Sâvî. Menhecü’z-Zemahşerî fî tefsîri’l-kur’ân ve beyân-i i’câzihî. Mısır: Dâru’l-meârif, ty.
• Çelebi, İlyas. “Mu’tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 31: 391-401.
• Çetiner, Bedrettin. “Zemahşerî”. Şâmil İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Şâmil Yayınevi, 2003: 3278-3283.
• Dâvûdî, Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ty.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. Tefsîru Bahri’l-Muhît. thk. Âdil Ahmed Abdü’l-Mevcûd, Ali Muhammed Muavvid. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1993.
• Ebû Mûsa, Muhammed. Belâgatu’l-Kur’aniyye fî tefsîri’z-Zemahşerî ve eseruha fî dirâsâti’l-belâgiyye. Mektebetu’l Vehbe, ty.
• Ebû Zehra, Muhammed. İslâm Hukuku Metodolojisi. çev. Abdülkadir Şener, Ankara: Fecr Yayınları, 1990. Ebu’l-Fidâ, İsmail b. Ali. Târîhu Ebi’l-Fidâ. Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, ty.
• Erturhan, Sabri. “Ebu’l-Velid el-Bâcî ve İhkâmu’l-Fusûl’ü”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/1 (2002): 235-248.
• Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyâ-u ‘Ulûmi’d-Dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ty.
• Ğâmidî, Salih b. Ğaramullah. el-Mesâilu’l-i’tizâliyye fî tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemahşerî fî dav-i ma verade fî kitâbi’l-intisâf li-İbni’l-Münîr. Riyad: Dâru’l-Endülüs, 2001.
• Hamevî, Ebu Abdullah Şihabüddîn Yakut b.Abdullah. Mu‘cemu’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdr, ty.
• Hamevî, Ebu Abdullah Şihabüddîn Yakut b.Abdullah. Mu’cemü’l-üdebâ. nşr. Ömer Faruk et-Tabba’, Beyrut: Müessesetü’l-Ma’ârif, 1999.
• Hamidullah, Muhammed. “Serahsi-Şemsu’l-eimme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2009, 36: 544-547.
• Hucvî, Muhammed. el-Fikru’s-sâmî fî tarihi’l- fıkhi’l-İslâmî. Beyrut, ty.
• Hudarî, Muhammed. Târihu’t-teşrî’i’l-İslâmî. Beyrut: Daru'l-Kalem, 1983.
• Hûfî, Ahmed Muhammed. ez-Zemahşerî. Mısır: Daru’l-Fikri’l-Arabî, 1966.
• İbn Abidin, Muhammed Emin. Hâşiyetü reddi’l-muhtâr ‘ale’d-dürri’l-muhtâr şerhu tenvîri’l-ebsâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1386.
• İbn Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Bekir. el-Kâmil fi’t-târîh, Beyrut, 1979.
• İbn Hallikân, Şemseddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yan ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Amr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ahmed Ebû Muhlîm. Beyrut, 1985.
• İbn Kudâme, Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî fî Fıkhi’lİmâm Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. Beyrut, 1972. İbn Müneyyir, Nâsıruddîn Ahmed b. Muhammed el-İskenderî. Kitabu’l-intisâf fîmâ tedammenehu’l-Keşşâf mine’l- i’tizâl. thk. Muhammed Abdüsselâm Şâhin. Beyrut: Dârul’Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endülüsî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l- mugtesid. Riyad, 1995.
• İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b. Muhammed. Nüzhetü’l-enbâ’ fî tabakâti’l-üdebâ. thk. İbrahim Samarâi. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• İbnu’l-İmâd, Şihâbüddîn Ebu’l-Felâh Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâr-i men zeheb. thk. Abdulkâdir el-Arnavut, Mahmut el-Arnavut. Dımeşk: Dâru İbn Kesir, 1986.
• İsmâil Paşa, Bağdâdî. Hediyyetü’l-‘arifîn ve esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’-‘Arabî, 1951.
• Kadı Abdulcabbar, Ebü'l-Hasan b. Ahmed. Şerhu'l-usûli'l-hamse. nşr. Abdulkerim Osman, Kahire, 1988.
• Kallek, Cengiz. “Dâmegâni”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1993, 8: 453-454.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
• Karaman, Hayrettin. Anahatlarıyla İslam Hukuku-I. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1984.
• Karaman, Hayrettin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1996, 13: 1-14.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esmâi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• Kaya, Mehmet. “İ’rab Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü”. -Zemahşeri Örneği-. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Kays, Ali. el-Îrâniyyûn ve’l-edebi’l-‘Arabî: Ricâlü ‘ulûmi’l-Kur’ân. Tahran: Müessesetü’l-bühûs ve’t-tahkîkâtü’s-sekâfiyye, 1984.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifin. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1993.
• Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemalüddin Ali b. Yusuf b. İbrahim. İnbâhu’r-rüvât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1986.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 31: 64-66.
• Koçak, Muhsin. “Ehliyete Tesiri Açısından Sarhoşluk”. OMÜİFD, 5 (1991): 91-119.
• Kuraşî, Ebu’l-Vefâ Muhyiddin Ebu Muhammed Abdülkâdir. Cevâhiri’l-muzîe fi tabakâti’l-hanefiyye. Haydarabad: Dairetu’l-meârifi’l-Osmaniyye, 1332.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdullah. el-Fevâidü’l-behiyye. Beyrut: Dârul-Ma‘rife, ty.
• Mâlik b. Enes, Ebû Âmir b. Amr el-Asbahi el-Medenî. el-Muvatta̒. thk. Beşar Avvâd Ma’rûf ve Muhammed Ahmed Halil. Müessesetü’r-risâle, 1993.
• Meydânî, Abdulğanî el-Ğanîmî. el-Lübâb fî şerhi’l-kitâb. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2012.
• Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. el-Mecmu’ şerhu’l-mühezzeb. Mısır, ty.
• Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Şerhu’n-Nevevî ‘alâ Sahîh-i Müslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1392.
• Orum, Fatih. “Fıkıh Usûlü Eserlerindeki Fıkhî Kıyas Örneklerinin Bu Eserlerde Çerçevesi Çizilen Fıkhî Kıyas Anlayışından Hareketle Değerlendirilmesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. 13 (2009): 261-294.
• Özek, Ali. ez-Zemahşerî ve Arap Lugatçılığındaki Yeri. İstanbul: İsav, 2006.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Âlimleri. Ankara: TDV Yayınları,2006.
• Özel, Recep Orhan. “Keşşâf Tefsirinin Kur’an İlimleri Yönünden İncelenmesi”, Doktora tezi, Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• Öztürk, Mustafa ve Mertoğlu, Mehmet Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2013, 41: 235-238.
• Sem’ânî, Mansûr b. Muhammed b. Abdülcebbar. Kitâbu’l-Ensâb. thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• Suyûtî, Ebü’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. Buğyetü’l-vuât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nühât. nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Suyûtî, Ebü’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekir. Tabakâtu’l-müfesirîn. Beyrut, ty.
• Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, Ahmed b. Abdurrahim el-Fârûkî. el-İnsâf fi beyâni sebebi’l-ihtilâf fi’l-ahkâmi’l-fıkhiyye, Kahire: Matbaatu’-selefiyye, 1398. Şevkânî, Muhammed b. Ali. Neylü’l-evtâr fî ehâdîsi seyyidi’l-ahyâr şerh-i münteka’l-ahbâr. Kâhire: Metebetü Dâru’t-Turâs, ty.
• Şîrazî, Ebû İshak İbrâhim b. Ali. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ty.
• Şîrâzî, Murtazâ Ayetullâhzâde. ez-Zemahşerî lüğâviyyen ve müfessiran. Kahire: 1977.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhü’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûâti’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Tunç, Cihad. Zemahşeri ve Kelâmının Ana Meseleleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1976.
• Yâfi’î, Afifüddîn Abdullah b. Es’ad b. Ali el-Yemenî. Mir’âtü’l-cinân ve ‘ibretü’l-yakzân fî ma’rifeti havâdisi’z-zamân. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbûât, 1970.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ahmed b. Hanbel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1989, 2: 82-87.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Akîl, Ebu’l-Vefâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1999, 19: 301-304.
• Yerkazan, Hasan. “Zemahşeri’nin Eserlerinde Bulunan Hadislerin Kaynakları”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (2017): 273-310.
• Zehebi, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî,1995.
• Zehebi, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şu’ayb el-Arnavud ve Ali Ebû Zeyd, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Zehebi, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-i’tidâl fi nakdi’r-rical. thk. Ali Muhammed el-Becevî. Beyrut, ty.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâ‘ik-ı ğavâmizı’t-tenzîl ve uyûni’l-akâvîl fî vücûhi’t-te’vîl, Beyrut: Daru’l-kitabi’l-‘Arabi, (3.Baskı, 4 cilt), 1407/1987.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Ahmed. Divanü’z-Zemahşeri. thk. Abdüssettar Radîf. Kahire: Müessesetü’l-muhtar, 2004.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Ahmed. Ruûsü’l-mesâil. thk. Abdullah Nezir Ahmed. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1407/1987.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Ahmed. Esâsû’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Zemahşeri, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Ahmed. el-Fâik fi garibi’l-hadîs. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî ve Muhammed Ebu’l-Fazl, Kahire, 1945.
• Zeydân, Abdülkerim. Fıkıh Usûlü. çev. Ruhi Özcan, İstanbul: İFAV, 1993. Ziriklî, Hayreddin. el-Âlâm kâmûsu terâcim. Beyrut: