The Geography Of Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu

Year 2025, Issue: 31, 231 - 261

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.33404/anasay.1561596

Abstract

The epic narratives that have become the result of the transfer of historical events that took place in ancient times from one tongue to another are updated every few centuries and continue to the present day. For this reason, the foundations of many oral culture products, including Dede Korkut, go back to the depths of history. There are many variants of the Dede Korkut Epics and they continue to exist in many parts of the Turkic World and other nations today. Geography and climate have affected people’s thoughts, behaviors, clothing, food and drink, shelter, social order, beliefs, traditions and customs, and this situation is reflected in the epics and Dede Korkut. In Dede Korkut, the geography of Central Asia is seen, whether definite or indefinite. The seventh epic in the Book of Dede Korkut is Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu. The subject of the epic is a father being captured and rescued by his son. The protagonist of the epic is Yigenek. This epic, together with Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy and Usun Koca Oglu Segrek Boyu are different variants of the same epic. There are two main geographical layers in Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu in terms of historical-geographical-literary-cultural aspects: Lower Geography and Upper Geography. The existence of the Turkmenistan variant of the epic called Yegenek, many place names in the epic indicate that this epic belongs to a history older than the 10th-11th centuries when the Oghuzs migrated to the west of the Caspian Sea, to Anatolia-Azerbaijan, when they were in Central Asia. The epics motifs, variants, related narratives are seen in a wide geography. The epics geography is partially clear. Kazilik, Turkestan, Amu Derya, Karadaglar/Karacuk, Demirkapi are located in this geography. Derbent in the epic could be Derbent on the west coast of the Caspian Sea, Black Sea could be today’s Black Sea. The geography in the epic is the Scythian, Western Gokturk geography extending from Central Asia to the Black Sea. In Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu, the place names Amit Suyu, Aygir Gozler Suyu, Demirkapi, Dis Oguz/Tas Oguz, Duzmurd Kalasi, İc Oguz, Karadag, Karadeniz, Kazilik Dagi, Oguz Eli/Oguz, Turkistan, Yeni Bayir are mentioned. In this study, the geography of Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu in Dede Korkut was examined.

Keywords

Dede Korkut, Yigenek, Kazilik Koca, Epic, Geography

Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu'nun Coğrafyası

Abstract

Çok eski zamanlarda meydana gelen tarihi olayların dilden dile aktarılmasıyla destan haline gelen anlatılar her birkaç yüzyılda bir güncellenerek günümüze gelmektedir. Bu nedenle Dede Korkut da dahil birçok sözlü kültür ürününün temelleri tarihin derinliklerine uzanmaktadır. Dede Korkut Destanları’nın birçok varyantı vardır ve bugün de Türk Dünyası’nın birçok yerinde ve diğer milletlerde yaşamaya devam etmektedir. Coğrafya ve iklim insanların düşüncelerini, davranışlarını, giyim-kuşamlarını, yiyecek içeceklerini, barınma şekillerini, toplumsal düzenlerini, inanışlarını, gelenek-göreneklerini etkilemiş, bu durum destanlara ve Dede Korkut’a yansımıştır. Dede Korkut’ta belirli veya belirsiz olarak temelde Orta Asya coğrafyası görülmektedir. Dede Korkut Kitabı’ndaki yedinci boy Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu’dur. Boyun konusu, bir babanın tutsak düşmesi ve oğlu tarafından kurtarılmasıdır. Boyun başkahramanı Yigenek’’tir. Bu boy, Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy ve Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu ile birlikte aynı destanın farklı varyantlarıdır. Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu’nda tarihi-coğrafi-edebi-kültürel olarak başlıca iki coğrafi tabaka bulunmaktadır: Alt Coğrafya ve Üst Coğrafya. Boyun Yeğenek adlı Türkmenistan varyantının olması, boyda geçen birçok yer adı, bu boyun Oğuzların Hazar’ın batısına, Anadolu-Azerbaycan’a göçlerinden önceye, Orta Asya’da bulundukları 10.-11. yüzyıllardan daha eski bir tarihe ait olduğunu göstermektedir. Boyun motifleri, varyantları ve ilişkili anlatılar geniş bir coğrafyada görülmektedir. Boyun coğrafyası kısmen belirgindir. Bu coğrafyada Kazılık, Türkistan, Amu Derya, Karadağlar/Karacuk, Demirkapı yer almaktadır. Boydaki Derbent Hazar Denizi’nin batı kıyısındaki Derbent, Karadeniz bugünkü Karadeniz olabilir. Boydaki coğrafya Orta Asya’dan Karadeniz’e uzanan İskit, Batı Göktürk coğrafyasıdır. Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu’nda Amıt Suyu, Aygır Gözler Suyu, Demirkapı, Dış Oğuz/Taş Oğuz, Düzmürd Kalası, İç Oğuz, Karadağ, Karadeniz, Kazılık Dağı, Oğuz Eli/Oğuz, Türkistan, Yeni Bayır yer adları geçmektedir. Bu çalışmada Dede Korkut’taki Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu’nun coğrafyası incelenmiştir.

Keywords

Dede Korkut, Yigenek, Kazılık Koca, Destan, Coğrafya

References

• Aça, M. (2003). Türk Kahramanlık Destanlarının Öksüz-Yetim Bahadırları. Millî Folklor, S. 58, s. 67-75.
• Ağacanzâde, P. (2011). Dede Korkut Destanları Hakkında. çev. Nuri Şimşekler, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 25, s. 223-244.
• Ahmedova, A. (2018). Kitab-i Dede Korkut Destanı Oğuz Türklerinin Ortak Yazılı Yapıtıdır. Kafdağı, 3 (1), 19-30.
• Akkoyun Koç, T. (2020). Dede Korkut Hikâyelerinde Söylem Çözümlemesi Ve Kültürel Kimliğin Öğretimi. Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Asker, R. ve Asker, N. (2017). Kitabi-Dәdә Qorqud Biblioqrafik Göstәrici. 1. Cild. Bakı: BXQR.
• Bahar, H. (1994). Türkistan’ın Coğrafi Konumu ve İlkçağ Kaynaklarına Göre Tarihi. Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 1, s. 233-244.
• Barthold, V. V. (1990). Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. Haz. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baski, I. (2007). Demirkapılar (Temir Qapïg, Vaskapu, Dömörkapu). Turkish Studies, C. 2, S. 2, s. 73-88.
• Bayat, F. (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bekki, S. (2016). Dedem Korkut Kitabı ile Altay Destanı Maaday-Kara Arasındaki Tarihi-Genetik Bağ. III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 275-284.
• Boratav, P. N. (2012). Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Buharalı, E. (2011). Demir Kapı - Iron Gate. Türk Yurdu, 31 (288), 28-30.
• Bulduk, Ü. (1996). Dede Korkut, Oğuz Elleri ve Kafkaslar. I. Milli Kafkasya Sempozyumu, Kars, 25-29 Ekim 1995; Ankara Ü. DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 29, s. 247-251.
• Bulduk, Ü. (2020). Dede Korkut’ta Geçen Oğuz Elleri. Uluslararası Dede Korkut’un İzinde/Sözünde Çalıştayı (Bayburt 22 Temmuz 2019) Bildiriler Kitabı, ed. Üçler Bulduk ve Selma Köseoğlu. Bayburt: KUDAKA. s. 11-18.
• Cemşidov, Ş. A. (1990). Kitab-ı Dede Korkud. Akt. Üçler Bulduk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Cemşidov, Ş. (2004). Dede Qorqud Kitabı”nda Coğrafi Mühit. Dede Qorqud Dünyası. Meqaleler. Bakı: “Önder Neşriyyat”. s. 109-124.
• Çetinkaya, G. (2015). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Semboller. Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çobanoğlu, Ö. (2015). Yesi Şehri Ve Oğuz Kağan Bağlamında Oğuzluk Olgusu. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 477-484.
• Demir, N. (2016). Dede Korkut Destanı’nın Türkiye Sınırları İçerisindeki Mirasları. III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 429-443.
• Durbilmez, B. (2003). Efsaneden Destana: Kazakistan’da Korkut Ata ve Korkut Küyü. Millî Folklor, S. 60, s. 219-232.
• Duymaz, A. (1997). Bir Destan Kahramanı Salur Kazan. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar Ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ercilasun, A. B. (2000). Dede Korkut’taki Olayların Zamanı. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, A. B. (2002). Salur Kazan Kimdir?. Millî Folklor, S. 56, s. 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdem, M. (2005). Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 4 (Aralık 2005), s. 158-188.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin - Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergun, P. (2003). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Dağ Kültü. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2003/II, s. 75-88.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2022). Dede Korkut’taki Salur Kazan Üzerine Bir Değerlendirme. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 6(1), 87-145.
• Eyüboğlu, D. C. (2022b). Dede Korkut’taki Bayındır Han Üzerine Bir Değerlendirme. Anasay, (22), 275-315.
• Eyüboğlu, D. C. (2022c). Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu’nun Tarihi. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 6 (2), 33-69.
• Eyüboğlu, D. C. (2023). Dede Korkut’taki Demirkapı. Düşünce Dünyasında Türkiz, 14 (66), 77-119.
• Eyüboğlu, D. C. (2023b). Dede Korkut’taki Kazılık Dağı. Düşünce Dünyasında Türkiz, 14 (65), 91-132.
• Eyüboğlu, D. C. (2023c). Dede Korkut’taki Türkistan. Milli Kültür Araştırmaları Dergisi, 7 (2), 1-28.
• Eyüboğlu, D. C. (2023d). Dede Korkut’taki Bayburd Hisarı. Kafdağı, 8 (2), 152-183.
• Eyüboğlu, D. C. (2024). Dede Korkut Destanları. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gömeç, S. (2009). Dede Korkut Kitabında Geçen Tartışmalı Bazı Yer Adları Üzerine. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4 (2009), s. 210-217.
• Gömeç, S. (2010). Bogaç Han Hikâyesinin Kırgız-Hakaslardaki Bir Yansıması. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 184, s. 217-228.
• Gültepe, N. (2013). Türk Mitolojisi - Yeni Araştırmalar Işığında. İstanbul: Resse Yayınları.
• Hacıyev, T. (1999). Dede Qorqud: Dilimiz, Düşüncemiz. Bakı: Yeni Neşrler Evi, “Elm” Neşriyyatı.
• Heyet, C. (2004). Dede Gorgud Destanlarının Tarihine Bir Bahış. II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu (Bakü, Azerbaycan, 21-26 Aralık 1998); Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/II, S. 41, TDK Yay., Ankara, 2004, s. 77-81.
• İnan, A. (2016). Türk Destanlarına Genel Bakış. İslamiyet Öncesi Türk Destanları (İncelemeler - Metinler), haz. Saim Sakaoğlu ve Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat. s. 35-51.
• Jirmunskiy, V. M. (1961). Sirderya Boyunda Oğuzlara Dair İzler. çev. İsmail Kaynak, Belleten, XXV/99, s. 471-483.
• Kâşgarlı Mahmûd (2005). Divânü Lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kemaloğlu, M. (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Kırman, Ü. (2004). Dede Korkut Anlatılarının Karşıtlıklar Kuramına Göre Çözümlemesi Ve Bu Kuramın Anlatı Öğretiminde Kullanımı. Yayımlanmamış doktora tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Konıratbayev, A. (2000). Korkut Ata Hakkında”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 147-182.
• Korkmaz, Z. (2004). Dede Korkut Hikayelerinde Dil-Üslup Bağlantısı. II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu, Bakü, 21-26 Aralık 1998; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/I, S. 41, TDK Yay., Ankara, 2004, s. 101-112.
• Margulan, A. (2000). Korkut: Efsane ve Hakikat. akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Nezirli, Z. ve Nezirli, S. (2016). “Dedem Korkut” ve “Hanokun Kitabı”ndaki Mitolojik Varlıkların Benzerliklerinin İzleri”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 2. cilt, edit. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 975-980.
• Orhan (Kurulay), S. (2007). Hudûd el-Âlem’e Göre 10. Asırda Türk Boyları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1994). Dede Korkut Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayındaki Oğuz Destanı Parçaları ile Karşılaştırma), I. Sovyet-Türk Kollokyumu, Bakü, 1-8 Temmuz 1988; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1988, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 113-128.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk, A. (2012). Çağlar İçinde Türk Destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Sümer, F. (1959). Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4, s. 359-455.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Şahin, A. (2017). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Yapı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Şahin, V. (2017). Dede Korkut Hikayeleri’nde Mekan Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 8, s. 1-49.
• Şen, C. (2018). Dede Korkut Anlatıları’nda Büyülü Gerçekçilik. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Taşağıl, A. (2015). Oğuzların Tarih Sahnesine Çıkışı Hakkında. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 21-30.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları / Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg Yayınevi.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.